Mikukvøldið og restina av vikuni eru móðurmálsdagar í matstovuni Ræst, har høvuðskokkurin Kári Kristiansen úr Kollafirði borðreiðir við forkunnugum føroyskum mati, sum á sjáldsama hepnan hátt er paraður við øli, brúsandi natúrvíni og sjerri.
Matstovn Ræst er í Nýggjustovu í Gongini í Havn, sum er barnaheimið hjá Hammershaimb. Hann skapti føroyska skriftmálið, og føðingardagur hansara er leygardagin 25. mars. Um tvey ár, hin 25. mars í 2019, eru 200 ár síðan Hammershamib varð borin í heim.
Sjálvur móðurmálsdagurin verður í ár hildin í Løkshøll í Runavík leygardagin. Tá verða fyrilestrar um yrkismál, og ein Móðurmálsvirðisløn verður handað fyri ítøkilig avrik í sambandi við livandi yrkismál á fleiri pallum.
Her er fyrsta borðreiðing, sum er turrur fiskur og smør til høgru. Afturvið ber til at lesa úr forvitnisliga arkinum um matorð. - Móðurmál okkara er serstakliga áhugavert, tá tað snýr seg um orðaval, sum hevur við mat at gera. Vit hava so mong orð, sum lýsa matin á ymsan hátt, um hann er ræstur, turrur, visnaður ella hagreiddur á annan hátt. Tað eru slík orð, sum Jonhard Mikkelsen á Sprotanum hevur funnið fram, og sum vit fara at ”borðreiða” við hesi kvøldini, sigur Johannes Jensen, sum er sjóri í Gist & Vist, ið rekur Matstovuna Ræst.
Onnur servering er blóðkaka við tálg og stilton osti. Omaná er ræstur fiskur og súltað hvonn. Eg siti til borðs saman við skúlafelaganum Martin og starvsfelaganum Pól. Við næsta borð sita Kemm og Olivia, og Jann og Hanna. Umframt stuttligar søgur úr Havn, kunnu tey siga okkum frá um sjáldsama væl samansettu rættirnar, tí tey eru komin longur í skránni.
Nú kemur triði borðiskur, sum er skerpikjøt, sperðil og drýlur, við tara og bóghveitikjarnum í eggjakremi at smyrja á drýlin. Afturvið er ein myrk belgisk Westmalle. Eg sendi Luther ein 500 ára gamlan tanka.
Mest sjáldsami rættur er hin fjórði. Tá eg í áðni fekk annan rættin, blóðkakuna, undir góman, hugsaði eg, at her hevði riggað væl við reyðum berum omaná, antin jarðberum ella hindberum. Nú komu tey, hindberini. Turkaði omaná turrar grindabitar, spikstrimlar og kovaost, við eplamorli. Hetta er so sjáldsamt, at eg ivist í, hvar eg skal byrja. Samansetingin er hvørki meir ella minni enn second to none.
Fimti borðiskur er høvuðsrætturin, ið verður borin inn á borðið í einum fati við einum lítlum dálki í part. Tað er ræst kjøt og kálrót, við ræstari kálrótasúpan, sum antin kann stroyast yvir kjøtið, ella drekkast av steypinum. Ein uppliving av teim sjáldsama góðu. Og tá havi eg ikki nevnt reyða vínið úr grenache og syrah drúvum frá Languedoc við heitinum Le Temps Fait Tout. Himmalskt í Gongini, har tíðin stendur still í hesi løtu!
Nú lækkar mót endanum og ein mazerinkaka kemur inn á borðið við súreplagreyti, kammillu og brúsandi natúrvíni.
Sjeynda og seinasta servering í kvøld er kaffi avec við vaflum og løttum hvannróma. Eg velji calvados.
Hvørt av teim fýra kvøldunum fer eitt fólk at siga nøkur orð í sambandi við móðurmálsdagin. Mikukvøldið var tað eg sjálvur, hóskvøldið er tað Bergljót av Skarði, fríggjakvøldið er tað Zakaris Svabo Hansen og leygarkvøldið er tað Johnhard Mikkelsen, ið sigur nøkur orð meðan etið verður. Byrjað verður hvørt kvøld klokkan 19.
V. U. Hammershaimb (1819-1909) vaks upp í Nýggjustovu, og hann átti hesi húsini til 1892, tá sonurin Hjalmar Hammarshaimb fekk tey. Jens Christian Svabo (1746-1824), sum longu í 1700 talinum skrivaði føroyskt, hevur eisini búð í Nýggjustovu hjá systir síni, Armgard Mariu, fødd Svabo, sum var omma V. U. Hammershaimbs.
Her er mítt íkast í kvøld, mikukvøldið 22. mars:
Orð fyri Móðurmálsdagin
Shakespeare sigst at hava sagt “Words, words, words!”
Vissari er, at brøðurnir Gibb, The Bee Gees, hava sagt “Words, words are all I have!”
Tað er skjalfest, tí tað er á plátu.
Og Elvis hevur tikið tað uppaftur á plátu í Vegas, “Words, words are all I have”.
Men Elvis has left the building, Shakespeare eisini.
Orð eru ikki bara røst orð. Tey hava eisini eina íbygda kraft. Sum ein bótarurt, ið vit kunnu rulla millum fingrarnar og forloysa. Ein kraft, ið fyllir rúmið.
Sum tá eg í 1993 var í Venesuela og skuldi koyra í taxa til eitt hotell.
Órakaði sjaførurin skilti einki. Veit ikki um tað var tí at tað var myrkt, at hann einki legði fyri dagin. Hann lat meg ikki vita, um hann dugdi nakað yvirhøvur. Ikki eingang at sita upp og niður við eitt ratt í einum útrangsjeraðum gulum Cadillac úr New York.
- Islas Feroe, hvesti hann út millum tannsteytaran, sveittandi í brúnari t-shirt.
Eg hevði stungið eina spanska ferðabrosjúru frá Ferðaráðnum upp á meg, og peiki á eitt Evropakort, og sameini við fingrunum Grønland, Føroyar og Danmark.
Tá rennir hann bíligu RayBan brillurnar upp á ennið, vendir sær við og strálar sum ein smádrongur: - Schmeichel!
Traðkar á spitaran og koyrir okkum akkurát har vit skulu, men sum vit í áðni ikki gjørdu okkum hugsing um, at vit á nakran hátt sluppu í hesum bili.
Ikki dugi eg spanskt, men úr tímunum hjá Timmermann í 70’unum dugdi eg so mikið av latíni, at tað ikki stóð á at hava eina fína samrøðu við sjaførin í Venesuela. Hann gekk bráddliga langt at skilja meg, og eg hann. Takkað verið Schmeichel.
Makt er í orðum. Men bara tá tey eru samtykkjandi og krøkja í okkurt. Tá taka vit tey til okkara, har vit standa. Annars nytta tey einki og eru í mesta lagi Ó-orð undir gómanum.
Í 70’unum, tá vit eisini høvdu Zakaris Wang í samfelagsfaki, vórðu vit send á eina missión at vita, hvar vit hoyrdu danskt í tórshavnska gerandisbílætinum. Tað var hjá slaktaranum í nýbygda FK í Hoyvík, grønthandalaranum eisini – SMS var enn ikki blivi til – og hjá Lyngsø, og inni á Hafnia, har kokkur og tænari ikki tosaðu føroyskt. Danski Lykkegren koyrdi eisini í gøtunum í einum reyðum NSU og læt handilsfólk royna úrvaldar vørur.
- Tænastuvinnan, tað er hon, sum enn ikki er komin til okkara, segði Zakaris, og fór uppi í Hoydølum í sosiologiina at definera arbeiðara- og samfelagssatættir og vinnuvegir.
- Tað liggur ikki til okkum víkingar at leggja okkum skerfløt og veita tænastur fyri øðrum, tí er tann bransjan enn so lítil her, var niðurstøðan í Havn í 70’unum.
Um sama mundi fór Lærarafelagið at definera fak í skúlanum eftir einum fakfelagsleisti.
Tað skuldi loysa seg at verða lærari.
Og tað fak, sum loysti seg best, var heimkunnleiki. Eisini kallað køksarbeiði.
Tað skuldi aldri verða meiri enn hálvt tal inn í stovuni, tað vil siga 12 næmingar av teim 24, sum vóru í vanliga flokkinum; lærarin skuldi fáa løn fyri at fyrireika, fyri at keypa inn og fyri at rudda. Tí vóru hesir tímar teir dýrastu í fólkaskúlanum, og sjálvandi mest motiverandi hjá læraranum, sum vildi hava eitt lítið tímatal og tó hava fulla løn og eftirløn alt lívið.
Og so spola vit fram til dagin í dag, og eg spyrji nútíðar stjørnuvinnaran, Poul Andrias, um tað var heimkunnleiki, sum fekk hann á gastronomisku vinnaraleiðina.
- Ha? sigur hann av taxasetrinum úr Stockholm til Arlanda, har hann júst hevur vunnið Føroya fyrstu Michelinstjørnu, ja eg hevði næstan sagt Móðurmálsstjørnu.
- Ha? Spyr hann aftur. Nei, tað var ikki skúlin, ið fekk meg á hesa leið. Tað var einki annað enn tilvild, sigur hann, og fer at telja eftir og nevnir allar teir tættir, sum skapa samanhangskraft í samfelagnum, her beint hjá okkum. Men skúlin var tað ikki.
Og tó eru tað orð, orð at seta orð á við, tá vit orða smakk og borðreiðing okkara millum. Skúlaorð.
Tí TAÐ er móðurmálið, at eiga orð, sum megna at krøkja í gerandisdagin, og sjálvsagt mynda okkara avrik.
Sum tá Mortan í Hamrabyrgi fór at ummæla vín á eini heilari opnu í Dimmu og seinni í Sosialinum. Tá setti eg mær fyri at keypa tað vínið, ið hann gav besta skoðsmál. Men tað var altíð útselt, so marknaðareffektin var longu har tá. Men onkuntíð lukkaðist, og eg kundi staðfesta, at samband var millum vælvaldu og í flestu førum nýskaptu orðini hjá Mortani og opnaðu vínfløskuna, dýr ella bílig, italsk ella ikki.
At seta orð á mat og smakk er í okkara tíð blivið eitt krossfelt av teim mest spennandi.
Fyrsta føroyska kókibókin kom fyri 110 árum síðani, “Matreglur fyri hvørt hús”, og seinni komu bøkur, ið vendu sær til skipskokkin, “Matgerð umborð” í 1939 eftir J.P. Poulsen, vanliga nevndur Palle Bager.
Óendaliga nógvar kókibøkur eru síðan komnar á móðurmálinum, og hava hildið lív í forløgum og verkætlanum hjá skúlaflokkum, tí einki í øllum universella bókaheiminum selur so nógv sum kókibøkur, sum eru gjørdar og hugsaðar á móðurmálinum.
Vil bara nevna eina kókibók, avgjørt ikki fyri grafikkin, sum er forferdiligur. Tað er “Matur og matgerð” sum Óluva Skaale og Marius Johannesen stóðu fyri í 1974, og er prentað uppaftur í so nógvum uppløgum, at hon helst er Føroya fremsta kókibók.
Hon varð støðið, tá fyrstu føroysku sjónvarpssendingar um mat vórðu gjørdar í einum køki í Havn í 1987-1991, nakað av handahógvi merktar.
Og í 2013 kom fyrsta gjøgnumproduseraða føroyska matsending, ”Spískamarið”, sum savnaði tjóðina við egnum rávørum og spesialitetum úr ymsum bygdum.
So fara vit eitt stig víðari og kunnu síggja eitt filmiskt avrik, “Fisk & Skips”, har sami vertur, Gutti, er úti í heimi og fylgir føroyskum saltfiski og føroyskum laksi, so vit, sum sita heima, kunnu verða inspirerað og fáa tokka til hesar vørur, sum ikki bara vit, men eisini kosmopolittar vilja leggja á tunguna og fáa góman at opna seg fyri.
Tungan og gómin. Men eisini ORÐIÐ og tíðarleysa søgnin.
Nýggjasta er, at Gudmund Helmsdal við støði í spaghetti-westerns ger eina mytologiska sjónvarpsrøð úr miðøld og nútíð, har bara ein hevur dirvið at fara í hernað móti kúgandi valdsharranum - Brandur í Kirkjubø. Í krígnum brúkar hann køkslist í sjónvarpsrøðini “Enter the Kitchen”!
Ganga tey í felag, tungan, gómin og tíðarleysa orðið er alt gott.
Takk fyri høvið og góðan Móðurmálsdag í Nýggjustovu hjá Hammershaimb!
