Úr Pæturskirkjuni í Rom gremur Pávin seg um at jólini eru ov verðslig og glitrandi. Sjálvur er hann um at hokna av gulli, hann ber á høvdinum, meðan orðini fella á árligu midnáttarmessuni. Hetta er tíðin á árinum, tá gjørt verður upp. Gamaní er stórbært hjá Bænadikti Sekstanda og teimum í Vatikaninum, men í einum eksistentiellum perspektivi er skjótt at staðfesta at pávin er ímyndin av stakkalastási. Men vakurt er tað. Akkurát sum at síggja Gone With the Wind (Victor Fleming 1939), Doctor Zhivago (David Lean 1965) og Spartacus (Stanley Kubrick 1960) á jólum. Eins og pávan, sá eg allar hesar gomlu filmar í sjónvarpi um jólahalguna og eri sannførdur um, at teir eru akkurát sum fyrstu ferð eg sá teir: uppblást stakkalastás, sum í besta føri er bráðvakurt.
Millum nýggjar filmar í ár vóru fleiri ektaðar perlur. Perlur, ætlaðar lørifti og ikki turrum pappíri, sum skróvar turrisliga, hvørja ferð blaðað verður og ikki minni tá søgan verður gjøgnumlýst og víst upp á veggin fyri stórari mannfjøld.
Bundin ella floygd list
Hóast vit siga at í fyrstuni var orðið, so er eingin list tíðarleys. Listin gongur í bylgjum. Frá at verða forfjónað og burtursøgd í miðlum og verða tyngd við tí sarkastiska heitinum skaldskapur á bundnum máli fekk yrkingalistin í ár heimsins fremstu virðisløn, tá svenski yrkjarin Tomas Tranströmer fekk Nobelvirðislønina fyri bókmentir.
Og so er tað danski metseljarin Søren Ulrik Thomsen. Havi hug at nevna ein kaffimunn í Norðurlandahúsinum á middegi 11. september 2001. Meðan vit sita og smápráta um upplestur sama kvøld, kemur Úlvur Hjörvar, sáli, algoystur inn um dyrnar, loysir hálsklútin og sigur at “Nu er den helt gal i Staterne, de flyver ind i tårnene og alt står i flammer!” Við húsavørðinum fóru vit, Søren, Poul Vad, Steinbjørn B. Jacobsen, Úlvur og eg, tortrúnir inn á goymsluna og tendraðu sjónvarpið. Haldi vit bara gapaðu. Minnist ikki at nakað varð sagt.
Á grækarismessu í ár gav sami Søren út nýtt yrkingasavn, Rystet spejl. Higartil eru níggju uppløg prentað og seld, tilsamans 20.600 eintøk. Og eftir einum degi, 15. desember, varð fyrsta upplagið av nýggja yrkingasavninum hjá Klaus Rifbjerg, Stederne, uppselt og prentað aftur. 1.800 hvørt upplagið. Fjøtraða listagreinin á bundnum máli, sum eingin sigst keypa, er floygd. Eri sannførdur um at henda gongd sæst aftur í filmslistini.
Maðurin, sum er innilæstur I
“Tað eru tveir vegir gjøgnum lívið: vegurin gjøgnum náttúruna og vegurin gjøgnum náðina. Tú skalt velja, hvønn veg tú vilt ganga,” sigur mamman, Jessica Chastain, í filminum Tree of Life (Terence Malick 2011). Ársins besta dømi um fjarstøðuna millum niðurbundnan, dogmatiskan tekst og livandi floygdar myndir, har fotografurin, Emmanuel Lubezki, er avgerandi leikluturin.
Filmurin er ein baldýra hugmynd av uppvøksturi í einum amerikanskum forstaði í fimtiárunum. Verkfrøðingapápin, Brad Pitt, tyktar synirnar. Hann vil verða viðurkendur uppfinnari, men alt steðgar tá hin eini av teim trimum synunum druknar. Filmurin byrjar við orðum Guds til Job: “Hvar vart tú, tá ið eg legði grundvøll jarðarinnar... meðan allar morgunstjørnur fegnaðust?”
Árið fyri hann doyði gjørdi enski fjøllistarmaðurin William Blake (1757-1827) 22 litprent, ristingar, úr Jobsbók. Omanfyri sæst When the Morning Stars Sang Together úr Jobsbók 38,7
Klangbotnurin skal finnast hjá bíbilska Job, mein eisini í søguni um brøðurnar Jákup og Esav, sum vórðu viðfarnir so ymist. Í dag er eini bróðurin, Sean Penn, arkitektur, sum innlæstur í Guds-strembandi háhúsum minnist uppkvøksturin, undrast og syrgir sum Job, men at enda møtir allari ættini á eini fjarari sandstrond.
Ímillum eru sett innskot um gosfjøll og dinosaurar og hvussu alt bleiv til. Innskotini tyngja um filmin og gera hann óneyðuga drúgvan við feittutum pedagogfingrum í einum náttúru og tøkni tíma. Hetta er ein filmur, ið ikki fylgir vanliga frásøgukynstrinum í Hollywood, men gongur í ring sum eitt langt innvovið visuelt kvæði, ið við Andrej Tarkovsky sum baksýni, fær meg at hugsa um Darren Aronovksy, Lars von Trier og Roy Andersson.
Filmurin staðfestir ársins tema á filmi: menn við trupulleikum, menn, ið eru innilæstir, innilæstir á botni, sum eg ørminnist at ein søga í Glugganum nevndist. Filmurin Tree of Life varð frumsýndur og vann gull í Cannes í mai og eins og teir flestu, ið fáa henda heiður, varð hann aldri vístur alment í Føroyum. Tí sá eg filmin heima í desember 2011.
Maðurin, sum er innilæstur II
Eldfjall (Volcano, Rúnar Rúnarsson, Ísland 2011) er eisini filmur, sum varð frumsýndur í Cannes í ár. Hetta er fyrsti spælifilmur hjá unga lovandi leikstjóranum, Rúnari Rúnarsson, sum eg hitti á filmsstevnu í Lübeck í november, innan hann skuldi til Goa í India at vísa filmin, sum hevur vunnið fleiri virðislønir kring heimin.
Filmurin er um enn ein mann við trupulleikum. Tað er 67 ára gamli Hannes, Theodór Júlíusson, ein innilæstur og beiskur maður, ið fer frá sum skúlavørður og nú hevur rent seg púra fastan, tí hann dugir ikki at fóta sær í nýggju, óynsktu tilveruni, langt burturi frá gosfjøllunum í heimstaðnum í Vestmannaoyggjunum.
Alt far eina aðra vend, tá konan fær heilabløðing. Eldfjall er ein sjáldsama einfaldur filmur, ið tó er vágin sum eingin annar, tá hann opinskáraður lýsir kynslig viðurskifti millum aldrandi høvuðspersónarnar og síðani trupla evnið deyðshjálp.
Maðurin, sum er innilæstur III
Kongen av Bastøy (King of Devil’s Island, Marius Holst, Noreg 2010) er enn ein filmur, sum við sterkum norðurlendskum klangbotni lýsir menn í trupulleikum, ikki ólíkur søgunum Papillon hjá franska Henri Charrière og Ondskan hjá svenska Jan Guillou, sum í báðum førum eru gjørdar til film.
Norski filmurin byggir á veruligar hendingar á fangaoynni Bastøy í Oslofjørðinum fyrst í 20. øld. Har vóru ungir menn og dreingir, ið av smáfeilum vóru komnir skeivt fyri, sendir til uppæling í tí slagnum av heilagum rættvísi, sum bara devlar kunnu fyrisita og útinna, krýndir av fúta og kongi. Filmurin vann fyrstu virðisløn sum besti norðurlendski filmur í Lübeck við orðunum: "Ein fessendes kinoerlebnis von grosser erzählerischer wucht". Ein beisk søga úr okkara egna veruleika, sum eisini hevur adressu til nútíðar skúlagongd. Filmurin sæst á Canalplus, sum hevur fíggjað ein part av filminum. Leikstjóri er Marius Holst og høvuðsleikari er Benjamin Helstad, sum eg avmyndaði í Lübeck.
Maðurin, sum er innilæstur IV
Millum bestu filmsupplivingar í ár var at síggja danska filmin Submarino (Thomas Vinterberg 2010) í Havnar Bio í skránni hjá Klipp í februar. Ein skakandi nútíðarsøga um tveir brøður, ið royna at koma til sættis við ein truplan uppvøkstur, har brennivín fór við øllum.
Eg ummælti filmin her á blogginum undir yvirskriftini Special brew – uttan filtur. Her er eitt kut:
Søgan er av teim ómildastu, eg havi sæð á filmi. Hon byrjar og endar í ljósi hins almáttuga, men rennur seg so á botn, har høvuðsleikararnir – tveir brøður – royna at halda sær á floti í einum nútíðar lívshavi, so tungt og blýgrátt, sum bara Mikines kann mála tað. Tí heitið Submarino, giti eg. Brennivín og heroin eru einastu linnar hjá líðandi brøðrunum, ið rúsa seg av verðini, meðan vælferðin vendir teim ryggin. Takføri er fyrsta tema eg varnist í hesi grimu søgu. Tvørrandi takføri, sum í Paris, Texas hjá Wim Wenders, har telefonin er ímyndin av tí sambandi, sum aldri bleiv. Frásøguliga hómast síðan ein stutt siping til Mús og Menn hjá Steinbeck og síðani til barnasøguna Páll, púra einsamallur, meðan barnagrátur gongur inn og út av samankliptum tíðarbrotum, sum øll vísa aftur til tað óberandi trauma, sum brøðurnir hava inni við seg sjálvan. Her gerst einki. Høvdu teir ráðini, vildu brøðurnir helst skrivað Lívið er ikki fyri øll, har sum tey borgarligu skriva Harrin signið heimið. Og ímeðan syngja Gasolin’ Fatherless Hill. Svíkurin er fullkomin. Filmurin skrivar seg inn í bretska stílin hjá Ken Loach og Terence Davis, tá teir lýsa arbeiðaraumhvørvi í stórbýnum, sum til dømis Distant Voices, Still Lives (Davies 1988), sum eg sá í Oslo og mátti rýma frá, tí hann var ov sterkur at síggja, einsamallur í stórbýnum. Orð um henda skakandi film, Submarino, eru so fátøk, at eg sigi bara: Far og hygg!
Tá filmurin varð frumsýndur í Berlin í fjør skrivaði ummælarin Erik Jensen í Politiken, at Submarino er eitt nemandi neyðarróp frá teimum, sum samfelagið hevur mist á gólvið.
Filmurin var kosin besti norðurlendski filmur við hesum orðum: “Submarino er en barsk, men også dybt rørende historie om to brødre, der er knyttet sammen af en skæbnesvanger barndom. Filmen handler om brødre, som pålægges de voksnes ansvar - og om barnet som bærer af en social arv, men også håbet om en bedre fremtid. Den behandler temaer som traumer, skyld og forsoning. Submarino er et enkelt og samtidig komplekst kunstværk med et stærkt manuskript og en stilsikker instruktion. (...) En elegant, stram og velfungerende dramaturgi, nærvær i spillet og en intelligent brug af lyd og lys bidrager til at skabe dette indsigtsfulde billede af menneskelivet.“
Submarino er sæddur í Havnar Bio í februar 2011 og á DVD heima í oktober 2010.
Maðurin, sum er innilæstur V
Drive (Nicolas Winding Refn, USA 2011) er ein filmur um ein mann í einum bili, Ryan Gosling. Um dagin koyrir hann í ljósi og um náttina í myrkri. End of story. Restina av søguni, sum eisini er ein kærleikssøga, sigur myndamaðurin, Newton Thomas Sigel. Eg ummælti filmin á blogginum í oktober og her er eitt kut:
Nú er tað so at Drive er ikki ein hvør sum helst filmur. Hetta er nýggjasti filmur hjá danska Nicolas Winding Refn (f.1970), ið varð kosin besti leikstjóri í Cannes í ár. Men hann hevur eisini harðrendu Pusher filmarnar í viðførinum. Og nýggi filmurin skrivar seg inn í eina røð av filmum um skjóttgangandi bilar á nátt, Gone in 60 Seconds frá 1974, sum Nicolas Cage gjørdi umaftur í 2000, The Fast and the Furious við Vin Diesel í 2001 og sum á sætta sinni fer at koyra á okkara náttarleiðum í 2013. Men hesin filmur, Drive, fer nógv radikalari til verka enn hesir innantómu rasarafilmar, nevndir omanfyri. Drive leitar til hálvthundrað ára gomlu film-noir sjangruna við asfalti og neon á nátt, nemur við Taxi Driver (1976) og leggur seg síðani trygt í hjólfarið hjá Steve McQueen í Bullitt (1968). Meistarligt, bæði sum pastisja og sum sjálvstøðugur filmur. Men tað er ikki bara sum at siga tað at vera biografgangari, skulu allar slúsur latast upp og allir tørvir nøktast, tá bilettin er loyst. Gamaní, kann áðurnevndi brellbiti tykjast boða frá einum action filmi av skjóta slagnum sum The Fast and The Furious. Men klippirútman í filminum ber boð um eina aðra mentan og eitt annað stev enn í Hollywood. Hóast tikin har, er hetta ein evropeiskur filmur, seigur, myrkur, men eisini blóðdryppandi, sum í grindadrápi í slow motion. Og kanst tú, kæri lesari, hugsa tær eitt stiliserað grindadráp, avgreitt í einum gjøgnumskygdum elevatori, ja so eru vit á visuellari bylgjulongd.
Vit nema við fagurfrøði, sum ikki er til amerikanska morgunmatarborðið. Júst hetta fall eini kvinnu, Sarah Deming, fyri bróstið. Eftir at hava sæð brellbitan, loysti hon bilett og fór í biografin í Michigan at síggja Drive. Men filmurin líktist ikki The Fast and the Furious. Tí fór hon til sakføraran at melda filmin. Filmsleigufelagið hjá Refn, FilmDistrict, hevur fingið at vita at tey: ‘promoted the film Drive as very similar to the Fast and Furious, or similar, series of movies’. Framhaldandi verður í ákæruritinum sagt at ‘Drive bore very little similarity to a chase, or race action film… having very little driving in the motion picture." Síðani tekur ákæran upp rasismu og staðfestur: "Drive was a motion picture that substantially contained extreme gratuitous defamatory dehumanizing racism directed against members of the Jewish faith, and thereby promoted criminal violence against members of the Jewish faith.’ Hesir eru sterkir streingir at sláa á. Síðani fyrstu Hollywoodfilmar birtu ljós í biografmyrkrinum, hava jødar, no offence, staðið stinnir, tað veri seg sum íleggjarar, framleiðarar, leikstjórar, leikarar og ummælarar. Og jú, onkrir brotsmenn eru jødar í filminum Drive. Hin ringasti, Ron Perlman, er eisini jødi in real life. Men skal tað vera nakað, ið er revsivert í hesum filmi, er tað tónleikurin. Hann er eitt ripp off úr øllum David Lynch filmum, serliga Fire Walk With Me um Lauru Palmer frá Twin Peaks. Tá átti Angelo Badalamenti allan tónleikin. Men í hesum filmi er tað Cliff Martinez, ið eigur meinlíka tónleikin
Havnar Bio sýndi filmin í september.
Maðurin, sum er innilæstur VI
Skýming (Silent Light, Anton Petersen 2011) er stuttfilmur, sum varar hálvan tíma. Hetta er samtíðarsøga um eitt par, Hjalmar og Almu, har vit fáa innlit í klaustrofobiskt innilæsta mannin og hansara knýti til barnaárini, drongin í sær sjálvum, og náttúruna, sum altíð er vát, regndryppandi og aldubrótandi. Í hesum parti kann eg ikki bara mær at lesa frásøgusnildi hjá Tarkovsky inn í søguna. Og hon riggar, søgan hjá Anton, sum ger Tarkovsky føroyskan. Hugtakandi og fulfíggjað í hvørjum smáluti. Sá filmin í Lübeck í november og aftur í Norðurlandahúsinum í desember.
Svend, maðurin, sum doyr
Svend (Anne Regitze Wivel 2011) er stutta heiti á heimildarfilminum, sum Anne Wivel hevur gjørt um politikaran og mannin Svend Auken (1943-2009), meðan hann er sjúkur og doyr av krabba.
Ístaðin fyri at læsa seg inni, brýtur hann út, ósentimentalt, beint fram og ótilgjørdur. Sjáldsamt í norðurlendskum filmi í hesum døgum. Tað, sum er enn sjáldsamari er at hesin filmur er sloppin inn í biografarnar í heimlandinum og í so máta hevur skapt ein nýggjan marknað fyri heimildarfilmi. Svend er ein nemandi filmur, sum í ein tíma lýsir eitt stórt menniskja, ið er sjúkt og skal doygga. Alt er ein niðurteljing. Vit fáa eisini innlit í privat viðurskifti, sum hvørki ein lýsingastova ella fjølmiðil hevði latið fari framvið saksinum. Men konan ger tað. Fyrst og fremst tá hin annars so góðsligi Svend er ótolin og bíðar eftir einum hýruvogni, meðan hann smáprátar og hálvbannar um, hvussu trupult hann hevur tað í politikki. Ein evarska lítli og avdúkandi løta, sum tó ikki skuggar fyri einum stórum kenslumenniskja, sum í sjálvum sær tykist bæði sosialari og demokratiskari enn allur hin danski sosialdemokratiski flokkurin tilsamans. Ein ótroyttiligur fólksligur idealistur í okkara norrøna horni og tulkingarfelagsskapi.
Danska sjónvarpið DR1 sýndi filmin millum jólanna og løgmaður kann ikki hava sæð hann. Tí sama kvøld skrivar hann á Facebook, at “tað sokallaða norðurlendska vælferðarsamfelagið er eisini skjótt ein farin tíð.” Nei, harra løgmaður. Kann vera at tú einsamallur maður klárar at skriva lokalitetin Føroyar út úr tankanum um eitt norðurlendskt vælferðarmodell, men eftir standa øll Norðurlond – uttan Føroyar, um tygum so ynskja – við teim skipanum og lívskorum har annars eru. Bara ikki Føroyar, um samgongan fær hennara avpartaða vilja við henni, sum nú liggur víðopin – tjóðin.
Aðrir filmar sæddir í 2011
Nakrir aðrir filmar eru, ið eg vil nevna sum bestu upplivingar í ár. Teirra millum er Winter’s Bone (Debra Granik, USA 2010), sæddur heima í november 2011. Men bluegrass tónleikur verður trupul at lurta eftir, tá ein hevur sæð henda film um white trash á bygd í Apalakkunum.
Melancholia (Lars von Trier 2011) var eisini ein uppliving at síggja til almenna sýning í Havnar Bio, eins og sjónvarpsrøðini Borgen í danska sjónvarpinum DR1 og seinni í Kringvarpinum.
At enda vil eg nevna eina heilt serliga filmiska uppliving í ár. Tað var beint fyri jól tá tveir stuttfilmar hjá Heiðriki á Heygum, Alda Reyð og Needle and String vóru sýndir í Norðurlandahúsinum. Í ummæli á hesum bloggi skrivaði eg soleiðis:
Heiðrikur átti tveir av seytjan stuttfilmum, sum hetta kvøldið vórðu sýndir fyri nógvum fólki í høllini í Norðurlandahúsinum. Alda Reyð, sum er tónleikavideo til sangin hjá Orka og Needle and String, sum er fylgifilmur til samnevnda sangin hjá Heiðriki sjálvum. Meistarligt í báðum førum. Episkt grípandi í fyrra førinum og konsist vundið uppá tráð í seinna førinum.
Alda Reyð førir okkum hálva øld aftur. Í brekkuni leita fólk við lummalykt eftir burturblivnari gentu meðan mjørkin rullar oman úr homrunum. Storytelling og rokkvideo sum hjá Sigur Rós, einki minni. Gentan liggur druknað í eini tjørn, við reyðum flættum uppundan. So livnar í homrunum og mannligar verur gerast livandi og draga hana til sín.
Needle and String er stutt og avmáld søga, sangur um kropp og vevnað, ítøkiligur og einfaldur við spunnum tráði. Djúpar fokuseringar av tráðnum, klipp og so frástøða og innvavt andlit og enn størri frástøða og so er liðugt. Ikki eitt millisekund ov nógv. Fyrst væl sungið, síðani væl fokuserað og at enda væl klipt. Og alt samalt so væl vigað at her flýtur einki yvir. Fult skeppumál, sum tey høvdu sagt ta tíðina, fyrri filmurin lýsir.
Føroyskur stuttfilmur hevur nátt nýggjar hæddir, fyrst við Sakarisi Stóra og nú við Heiðriki av Heygum og Anton Petersen. Nú kann føroyska filmsframtíðin bara koma.
Gott nýggjár!