Fyrsti føroyski filmur í Cannes verður vístur týsdagin

Týsdagin verður føroyski stuttfilmurin Ikki illa meint, sum er ein av trimum Geytavinnarum hjá Andriasi Høgenni, vístur í skránni Semaine de la Critique í Cannes. Hósdagin verða virðislønir handaðar.

Við stuttfilminum Ikki illa meint hevur Andrias Høgenni funnið náði fyri úrvalsnevndini í Cannes, sum á 58. sinni skipar fyri sýningarskránni Semaine de la Critique á einum av heimsins kendastu filmsstevnum, sum 72 ferðir hevur verið hildin í suðurfranska Miðjarðarhavsbýnum. Enska heitið á kappingini, sum franskir filmsummælarar stovnaðu í 1962, er Critics Week. Fyriskipararnir siga, at hvørt ár koma um túsund filmar til serstøku skránna, sum er í somu døgum sum høvuðsskráin á stevnuni. Úr rúgvuni verða valdir í mesta lagi tíggju stuttfilmar og tíggju spælifilmar í fullari longd. Filmarnir skulu umboða nýggj nøvn, antin fyrsta ella annan filmin, ið listafólkini hava gjørt. Encyclopedia Britannica upplýsir at, millum nøvnini, sum fyrstu ferð vóru frammi í hesi skrá eru Bernardo Bertolucci, Leos Carax, Wong Kar-wai, Jacques Audiard, Arnaud Desplechin, Gaspar Noé, François Ozon og Alejandro González Iñárritu, sum í ár er formaður í høvuðsdómsnevndini. Vinnandi filmarnir í Semaine de la Critique fáa virðisløn og kunnu vinna Camera d'Or, Canal+ og Leitz virðislønina, umframt at sleppa víðari til aðrar filmstevnur. Dómsnevndarformaður í stuttfilmsskránni er Ciro Guerra úr Kolumbia.

- I am incredibly thankful for this amazing opportunity, and eternally grateful for the crew that stood behind this little chaotic film, segði Andrias á Facebook tá tað kom fram, at hann var ein av teim tíggju, ið sluppu við.

Íslendski Hvítur, hvítur dagur (Hlynur Pálmasson) fær stak góð ummæli eftir at hava verið sýndur í Semaine de la Critique í Cannes í gjár. Hetta er annar filmur hjá íslendska Hlyni, sum í fjør var við í Geytadómsnevndini. Tað er í somu skrá, Semaine de la Critique, at Andrias Høgenni týsdagin vísur stuttfilmin Ikki illa meint í Miramar biografinum. Hetta er fyrsti føroyski filmur, sum nakrantíð hevur verið sýndur á nakrari skrá á filmstevnuni í Cannes.

Pollamjørki

Klokkan er seks um morgunin á terrassuni í Tórsbyrgi. Útsýnið er móti Stongini, Eystnesi og Høgoyggj. Tað er Pollamjørki, ternan kemur og álmanakkin sigur eisini, at tað er Halvarðsøka, sum er nevnd eftir norska halgimenninum Hallvarður Vébjörnsson, ið var føddur um ár 1020 og doyði henda dag, 15. mai, í 1043.

Pollamjørki verður umrøddur soleiðis í føroysk-ensku orðabókini hjá Sprotanum: (veðurfr.) Stratus [mist which lies along the sea, in bays and through the valleys, and covers the foot of the mountains while the sky above is clear]

Til arbeiðis bjóðar Rói øllum ís, so sum siður er fyrsta sólskinsdag, og vit lósu í bókini hjá Bárði Oskarssyni um hina Fløtu kaninina, har dagsins bókmentaligi setningur á ritstjóraterrassuni ljóðar: Rottan spyr hundin, um hann kendi fløtu kaninina. - Nja, eg haldi hon býr í nummar 34. Eg havi ikki prátað við hana, men eg havi pissað á portrið har, so vit hava sæst.

Sjerri og ræstur fiskur

Eins og almenna tænastuhugtakið stendur í fagrasta blóma, er eisini viljin at seta orð á smakk ein frambrúsandi ítrótt. Rúsan ger framúr faldarar, sum vegleiða, hvussu drykkir kunnu parast við alt, ið ræst er, frá tí triviella til tað raffineraða. Í fyrra bólkinum er konsumbjór av pilsnara slagnum og hvassur Aalborg snapsur, meðan sjerri í øllum stigum, frá tí turra til tað søta, frá tí ljósa til tað myrka, er í tí seinna bólkinum.

Fert tú á kav millum hillarnar í hesi smakkverð, er skjótt at tænastufólkini koma at spyrja og vegleiða. Og mín sann, um eg ikki verið boðin inn í køkin at smakka nýggja vøru, ljóst og turt sjerri, og myrkt og søtari sjerri.

Eg sigi, at vit gomlu floksfelagar skulu møtast í kvøld at eta ræstan fisk við garnatálg og spiki. Ein mildur snapsur skal skola góman, men er okkurt sjerri, sum kann krydda og komplimentera smakkin av tí eksplisitt ræsta? Jú, tað er gamaní, sigur hon og skeinkur eitt lítið glas, so eg kenni angan og drúgva eftirsmakkin. Ótrúligt at ræstur fiskur er fluttur úr vásakøkinum og inn í stovuna, mest sum til háborðs, aftur við sjerri og øllum hinum. Men fyrst og fremst sjerri. Eitt gott parlag. Og meðan tosið gongur, koma vit eisini eftir at ymsu sjerrisløgini rigga væl til annan mat úr føroyska køkinum. Tað var ikki gamalt. Men gott er tað. Sjálvandi í rímuligum mongdum, og aldri til yvirmáls, siga vit einmælt í felag. Og so er høvið at finna gomlu gløsini fram. Væl gagnist!

Í dag var Edward mín stjørna

"Svart-hvítur gandur" er heitið á framsýning við hópin av verkum eftir Elinborg Lützen (1919-95), sum lat upp við føroyskt-donskum katalogi í Listasavni Føroya í dag, nú hundrað ár eru liðin, síðan listakvinnan varð fødd. 

Listamaðurin, Edward Fuglø (f.1965), sum eisini er úr Klaksvík, setti framsýningina og leiddi áhoyraraskaran inn í listina og veruleikan hjá Elinborg Lützen. Orðini yvir kendu listini í skálanum vóru so hugtakandi, at eg vil loyva mær at siga, at hesa løtuna var Edward stjørnan. Við loyvi frá Edwardi seti eg orðini inn niðanfyri.

Tað er ein myrkur og slavnin novembur dagur, seinast í 60 unum, um nón. 

Nógv larmandi og tung ferðsla. Mamma mín hevur meg við til handils. 

Leiðin gongur til Klædnabúðina á Biskupstø, tað stásuliga "Magasangið"

hjá Kjølbro, mitt í Klaksvík.

Eitt sindur av kava, og flykrurnar dala.

Mitt í øllum ein stórur lýsandi gluggi. 

Sum tað glitrar og glampar. 

Og har, í glugganum, ein kona, í skjúrtublusu og opnari troyggju og í niðurdeili. Hon er ikki í skóm, og gongur á tá, í beige littum nylonsokkum.

Hárið er uppsett í ein topp, og munnin hevur hon fullan av knappanálum, og hon er við at heingja eina blanka stjørnu mitt í vindeygað, við næstan ósjónligum nylontráði.

Um hana sveima handkløð og silkiturrikløð, fínir kjólar og hattar, vættrar og einglar, hjørtu og kúlur, alt er líkasum í vektloysi, ja sjálvt konan virkar, sum hon eisini sveimar har í vindeyganum.

Og konan er Elinborg Lützen, sum prýðir handilsgluggarnar til jóla. 

Bergtikin verði eg standandi og stari í vindeygað, og vil als ikki við inn í handilin.

Við glómum í eygunum, nei, hendan er so sanniliga ongin vanlig Klaksvíkskona.

Eg eri tá um 4-5 ára gamal, og tey fylgjandi árini passi eg mær løgir, og eri fastur áskoðari, tá Elinborg pyntar jólagluggarnar.

Ivaleyst  hevur tað veri strævið hjá henni, at verða so útglødd, av einum av yngstu "stalkarunum" í Klaksvík. Men eg fái tó eitt lítið vink og eitt smíl onkuntíð.

Lagnan vil tað so, at eg fyrst í 70unum komið at búgva úti í Grótinum, við gomlu Klaksvíkina,  grannalagið har Elinborg er búsett.

Hon býr í fínu og gomlu Faktorshúsunum, og beint omanfyri húsini er ein teigur, har vit børn ofta spæla.

Eg eri nú vorðin greiður yvir, at tað er Elinborg, íð hevur myndprýtt mínar yndisbøkur, sum verða lisnar fyri mær, kvøld eftir kvøld.

Søgurnar, og ikki minnst myndirnar, taka meg víða, til eitt nú Kongaríkið í Babylon ella Omanfyri Eikilund, har bjartar stjørnur lýsa yvir dansandi álvagentum, meðan drongurin lúrir aftanfyri ein svartan eikibul.

Og eins og hesin, amist eg tá eisini uppi í Faktorshúsunum, har eg kagi inn ígjøgnum gluggarnar fyri at síggja Elinborg, har hon situr í royktámutu stovuni og teknar, við serutt í aðrari hondini, og við Pipp Hans, gula kanariufuglinum, sitandi har hjá sær á arkitektalampuni.

Ein fagran summardag spæla vit í bønum omanfyri Faktorshúsini.

Tá kemur Elinborg til okkara.

Hon er ólukkulig. 

Pipp Hans er flogin út ígjøgnum opnu hurðina og er horvin, og Elinborg 

gongur nú úti og leitar.

Vit fara beinanvegin eisini at hjálpa henni, og leita verður í øllum grannalagnum, men ongin Pipp Hans er at síggja, og hann kemur ikki aftur í aftur.

Sum eg vaksi til og búnist, síggi eg meira og meira av listini hjá Elinborg Lützen. 

Táverandi Tjaldurs Apotekið í Klaksvík, listprýðir hon, tá tað er bygt í 60 unum, við einum stórum oljumálningi, har myndevnið er úr Sjúrðarkvæðunum.

Hesin varð tá miðpunktið á Apotekium.

Á myndini liggur ein særdur riddari, og tríggjar moyggjar eru um hann. 

Alskyns plantur og urtir vaksa, har tey sita, og niðast stendur málað við hagagrønum stavum:

"Er tað nakað grøðandi sárini tíni" 

Fyri meg er tað ein sonn fragd, at fara at keypa heiligvág fyri ommu, og mangt eitt ørindi geri eg mær inn á Apotekið ígjøgnum árini, fyri at njóta hetta verkið.

Og so eru tað øll tey svørt-hvítu prentini.

Tey lata ein heilt nýggjan heim upp fyri mær.

Ongantíð havi eg sæð býlingarnar í Klaksvík so fullar av yðjandi lívi, sum í hesum eyðkenda glámlýsinum, í myndunum hja Elinborg Lützen,

Tað er eins og ein stjørnuklár nátt við mánalýsi.

Huldislig og fjalin, ja næstan trøllslig og tó so heimlig, liggja húsini og lýsa sum smá Soria Moria slott, í líðum og lágum, har hvør túgva er, sum ein livandi vera. Her eru loyndarfull skímaskot, og garðalið, sum skríða sum ormar í bønum.

So makaleyst og virtuost er hetta gjørt, at tú púra gloymir, at hatta húsið í veruleikanum, jú bara eru húsini hjá Peri hjá Póli.

Og  fyri ikki at tala um allar ævintýramyndirnar, har mongdir av løgnum verum, hava nógv um at vera, í haga og í sjógv. 

Ein sannur meldur av hugflogi, pallsettur í einum gotiskum, til tíðir barokkum, alheimi.

Tó, tað at vit eru stødd norðarliga í Føroyum, eisini í hesum myndunum, hevur altíð á onkran hátt kennst nærverandi fyri meg.

Ein kann bara undrandi skoða hesi verk, sum Elinborg hevur manað fram við knívi og skeð.

Aftur til lítla Pipp Hans, sum hvarv...

Tað vildi so til, at eg bleiv útbúgvin á sama skúla í Keypmannahavn, sum Elinborg í síni tíð gekk á.

Og sum 25 ára gamal, meðan eg var heima í summarfríð, stakst uppá meg at vitja Elinborg, sum tá varð flutt til Havnar. Hon búði her, beint vð Listasavnið.

Eg banki uppá, og løtu seinni, hómi eg ein skugga innanfyri skjóruta rútin í hurðini, 

So  gloppar Elinborg dyrnar eitt evarska lítið vet.

Eg sigi hvør eg eri, og hvørji míni ørindi eru.

Men Elinborg klamsar hurðina aftur, eg standi eina løtu sum kánus. 

Og nipin eri eg áveg oman trappurnar, tá Elinborg rópar: "Jamen, kom inn, ger so væl, og orsaka, eg mátti fáa Pipp Hans inn í búrið, so hann ikki fleyg út."

So sita vit í royktámutu stovuni, Elinborg í sofuni, við serutt, undir einum stórum Mikines grindadrápi, eg í lenistólinum, og guli Pipp Hans í búrinum. 

Vit fáa eitt longri prát um listina, bókmentirnar, um tað at illustrera, um Klaksvíkina, og tíðina sum gongur so skjótt.

Elinborg minnist ikki rættuliga meg aftur, haldi eg.  

Hon er vitug, men eisini eitt sindur fjalin, og eg upplivi hana sum sera sjálvkritiska. Hon sigur seg ivast um sína list, um góðskuna.

Og hon leggur heldur ikki fingrarnr ímillum, tá talan er um list sum heild. 

Alt er ikki líkað væleydnað, eftir hennara tykki. 

"En bunke hø!" Heldur hon turrisliga fyri seg sjálva.

Eg siti sum í andakt.

Tøgn. 

Eg hugsi um at fara. 

So reisist Elinborg.

"Edward," sigur hon, "skulu vit ikki fáa okkum eitt lítið glas av sjerry, við konfekt afturvið, áðrenn tú fer?"

Og soleiðis endar okkara løta í stovuni...og skjótt siti eg og hálvdurvi í bláa bussinum ávegis til Klaksvíkar.

Landslagið glíður framvið, líðirnar verða brattari, og huldusligar túgvur og gil koma til sjóndar.

Og ímeðan blái bussurin heldur leiðina fram norðureftir, skiftir landslagið lit til svart og hvítt, og gandar fram alskyns verur og ævintýrakend skap, sum tysja fram í ljósið.

Við hesum hugleiðingum, seti eg framsýningina  "Svart-hvítur gandur," á Listasavnið Føroya, til heiðurs fyri Elinborg Lützen, listakvinnu, ið hevði verið 100 ár í 2019.

"Stór list - í lítlari stødd. Svart og hvítt - og nógv meira. Tað er júst slíka list, sum Føroya fyrsti og størsti grafikari Elinborg Lützen (1919-95) skapti, " sigur Nils Orth, fráfarandi stjóri í Listasavninum, og greiddi frá, at hon hoyrir til tað fyrsta ættarliðið av føroyskum listafólkum.

"Hundrað ár eru í ár liðin síðan Elinborg Lützen kom í verðina og framsýningin spennir yvir hennara listaligu menning frá 1940unum og frameftir. Men mótsett samtíðar starvsfeløgunum, fann hon rættiliga seint seg sjálva sum listafólk, nevniliga frá 1960. Tá hendi tað tó av heilum huga, og hennara mongu linoprent hava tryggjað henni eitt pláss millum tey allarstørstu í hennara ættarliði: Samuel Joensen-Mikines, Ruth Smith, Ingálvur av Reyni og Janus Kamban," sigur Nils Orth.

"Ævintýrmyndir og landslagsmyndir við bygdahúsum eru tey mest týðandi evnini í listini hjá Elinborg Lützen. Í ævintýrmyndunum ráða hugflog, styrki og skemt, meðan landslags- og fólkalívslýsinganar eru sakligar og klassiskar – í øllum førum á yvirflatuni. Bæði myndevnini eru tó serkend av djarvari og fjølbroyttari skeritøkni, sum lyfta myndirnar inn í abstraktiónina og hoyra til modernaða list. Men á savnsveggum er tað altíð tungt hjá grafikki at kappast við málningar. Savnið hevur tískil roynt at framhevja summi verk, soleiðis at smálutir og tøkni verða meira eyðsýnd. Og tískil ber til at fara heilt nær og uppliva gandaheimin hjá Elinborg Lützen," sigur Nils Ohrt, fráfarandi stjóri í Listasavni Føroya í dag, nú framsýningin Svart-hvítur gandur við list eftir Elinborg Lützen læt upp og sæst til 21. juli.

Sanni kostnaðurin í klædnaídnaðinum

Guðrun Rógvadóttir í Filmsfelagnum

Umhvørvisvika er í Tórshavnar kommunu og Súsanna Sondum, sum er samskipari hjá Tórshavnar kommunu, hevur sett seg í samband við Filmsfelagið at vísa filmin The True Cost í Havnar Bio. Súsanna hevur fingið Guðrun Rógvadóttir frá Guðrun & Guðrun at innleiða filmin, tí hann snýr seg um altjóða klædnaídnaðin og hvussu viðurskiftini eru har, ið størsta kapping er at sleppa at seyma fyri kendu heimsmerkini, sum selja skundmóta fyri ein bíligan penga á okkara leiðum.

Guðrun innleiddi mikudagsfilmin í Filmsfelagnum 8/5 við hesum orðum:

The True Cost er ein dokumentarfilmur, sum kannar ta ávirkan, móti hevur fyri fólk og klótu. Filmurin vísir á, at prísmerkini á klæðunum goyma menniskjaliga og umhvørvisliga kostnaðin av framleiðslu av skjótum móta.

Onkur vil siga at filmurin er ov heilagur - at hann tekur partí við teimum fátøku. Eg eri samd við teimum, sum siga at endamálið við filminum er, at fáa hyggjaran at opna eyguni fyri tí troyting, sum mótavinnan skapar, og vónin er at skapa eina størri vitan, ið fær okkum at taka betri val.

Onkur heldur eisini, at filmurin er ov dapur og ikki vísir nakra vón fyri framman, men har verður í roynd og veru víst á mótavirki, sum arbeiða øðrvísi.

Lucy Siegle, frá BBC og The Guardian, var í Føroyum at siga frá um Stjørnutroyggjuna hjá Guðrun & Guðrun, tá The Killing var frammi

Lucy Siegle, sum er við í filminum The True Cost, hevur leingi sett spurnartekin við framleiðsluháttin hjá mótavinnuni. Hon er vertur á The One Show á BBC, sum snýr seg um etiskan livihátt, og hon skrivar eisini fyri The Guardian. Hon hevur skrivað nógvar bøkur um evnið - m.a. To Die For, har hon greinar fylgjurnar av at brúka ymiskar rávørur. Hon hevur júst skrivað eina nýggja bók, Turning the Tide on Plastics.

Lucy Siegle var í Føroyum fyri The Guardian at gera eina søgu um Guðrun & Guðrun, tá The Killing var upp á tað hægsta. Hon var í Koltri og hon svam við okkum í Hoyvík, og vit blivu øgiliga væl. Hon var hugtikin av hvussu vit arbeiddu - og hevur ofta brúkt okkum sum dømi um ein annarleiðis og meira burðardyggan hátt at framleiða upp á. Síðan hava vit í fleiri førum brúkt hana, tá vit hava skipað fyri mini-ráðstevnum á messum og í pop-up handlum, har vit hava givið pep-talks til tilvitaðar forbrúkarar og tíðindafólk.

Um filmurin um ikki annað kann fáa okkum at seta spurnartekin við okkara nýtslu og vanar, er okkurt komið burturúr. Eg eri sannførd um, at vit sum brúkarar hava valdið til at broyta. Okkara felags sjálvstilvit kann føra til veruligar broytingar og noyða framleiðarar at arbeiða annarleiðis. Einans um vit tálma nýtsluni, keypa betri góðsku og ansa betri eftir tí vit keypa, kunnu vit skapa broyting.

Onkur vil siga at tað er ov torført at vita nokk um klæðini, tú keypir. Men ein meginregla kann vera, at um ein t-shirt kostar 20 ella 50 kr., so er okkurt galið.

Vanlukkan í Rana Plaza í Bangladesh í 2013 fekk okkum ikki at broyta okkara keypsmynstur. Tað var ov langt vekk og vit vóru deiliga óvitandi um, hvar tey klæði vit keyptu, vóru framleidd. Nýliga hava dømi verið um, at arbeiðsfólk tosa opið um teirra søgu. Eg trúgvi, tað ger størri mun, tá vit síggja arbeiðsfólk við einari Zara ella H&M troyggju í hondini og siga, at hesa framleiddi eg, men eg fekk onga løn. Kanska hevur tú sæð júst hesa troyggjuna í H&M, ella kanska eigur tú enntá eina slíka troyggju - og trupuleikin kemur eitt sindur nærri.

Mótmælisfólk úr klædnaídnaðinum í Kambodja

Børnini hjá okkum mugu blíva vaksin sum skjótast, tí tey eru okkara besta vón. Tey mugu taka róðrið og fáa okkum aftur á rætta leið. Tí tey hugsa annarleiðis. Og tey hugsa um okkara klótu sum tann sjúki, sum kann doyggja í morgin, um einki verður gjørt. Tey eru eisini til reiðar at velja frá. Mín yngsti sonur sigur, at hann ikki skal hava ein bil, fyrr enn hann kann keypa ein el-bil.

Eg haldi at filmurin The True Cost skuldi verið vístur í øllum 6. flokkum - áðrenn tey byrja at nýta - ella misnýta.

Gott filmskvøld.

Skal arbeiðarin nú ikki sleppa at hyggja eftir filmi?

Las hasa greinina í Politiken, tá hon kom út fyri jól. Ætlaði at svara einum, sum postaði hana á Facebook um dagarnar, men tað bleiv til ein blogg í staðin, tí hon er enn líka áhugaverd, greinin. Ikki minst tí, at tey rættindi, sum arbeiðarin hevur strítt seg fram til í hálva øld, millum annað at hava ráð til at ferðast við flúgvara einaferð um árið og at fáa sær teldu og kunna brúka øll tey nettilboð, sum áður ikki stóðu arbeiðaranum í boði - at leiga íbúðir, hoyra tónleik og síggja film fyri egna rokning - nú tykjast verða skúgvað til viks. Arbeiðarin skal fáa ringa samvitsku bara hann hyggur eftir Airbnb, sum ikki er pettið annarleiðis enn virðiliga Bed and Breakfast, og kanska sjálv umhugsar at leiga út gjøgnum Airbnb á netinum, ta stuttu tíð tað ber til hjá henni, arbeiðaranum. Og so at hyggja eftir spanskum filmi, sum aldri kemur í heimligu biografarnar og lurta eftir russiskum tónleiki, sum eingin føroyskur plátuhandil nakrantíð hevur havt á hillunum og enn minni syft um diskin, og á hesum sinni ikki eitt orð um útlendsk yrkingasøvn, sum aldri hava verið at fingið í bókaformi í landinum. Arbeiðarin, tað er trongdi brúkarin, hevur aldri havt betri kor enn nú netið er ment - enntá við fipurkápli, hevur tú ráðini. Meðan eg síggi rustikustar liggja á firðinum og osa, og hoyri um aðrar rustikustar, kanska í somu ørindum, liggja og larma, so arbeiðarin ikki fær sovið, so smakkar mær henda skeivtvenda reinsilsisgongd sera illa. Skal arbeiðarin forsaka alla hesa teknologisku vælferð, sum internetið hevur vælsignað okkum við, so skulu allir handlar í Føroyum fara at selja akkurát tann tónleik og tey yrkingasøvn eg vil hava, og biografarnir, teir eru tveir, vísa akkurát teir filmar, eg vil hava og tað í stundini meðan teir enn eru aktuellir og umrøddir í pressuni, sum eg eisini skal kunnna keypa fesktprentaða í nærmastu blaðkiosk, Frankfurter Allgemeine, The Guardian og Sermitsiaq. Og so skulu ljóð- og luftdálkandi rustikustarnir burtur úr føroyskum sjóøki, og Norrøna skal sigla við reinari olju, og eingin við skitnari drívmegi skal inn á okkara øki, og streymurin frá SEV skal eisini reinskast til hús og bilar. Tá vit koma hartil, fari eg at umhugsa at sløkkja telduna og sambandið við stroymaðar filmar. Tí tá fer mær ikki at tørvast tað. Eg kann bara fara útum og ganga oman í biografin og loysa bilett til nýggjastu sýningar, og tað í felag við onnur. Meðan utopiski tankin um einar framtíðarreinskaðar Føroyar rennur tollfríur fram fyri meg í kinesiska elbussinum, tendrar enn ein persónur megafonina at mótmæla í gpunktinum undir løgtingshúsinum. Mótmælið er skrivað á teldu og prenta út á klorbleikt pappír meðan bilurin bíðar á parkeringsplássinum, sum er so stórt, at einki pláss er fyri staðbundnari frítíðarmentan hjá arbeiðaranum, ið hevur borið hetta samfelag so langt fram, sum tað vituliga er komið. Arbeiðarin er við at missa hevdvunnin rættindi og praktiskar møguleikar, sum bara yvirstættin hevði ráðini til fyri hálvari øld síðan. Hvør knúskandi mótstættin er í dag, veit eg ikki. Og kanska eru tað ørindini hjá kapitalinum. At fokka alt upp, so eingin veit. Í meðan osar flotin.

Fía sigur frá um Gásadalsfilmin

Gásadalsbørnini (Mattias, Durita, Lucia, Eva og Fía) saman við Rudi Køhnke, ið spælir pápi teirra, til endaveitsluna tá upptøkunar vóru lidnar til filmin Fågelfångarens son

- Tað er rættuliga tilvildarligt, at eg eri við í filminum, sigur Fía Mortensen, ið er 10 ára gamla Vígdis í filminum Fågelfångarens son, sum vanliga verður kallaður Gásadalsfilmurin, og helst er tann filmur, ið flestu hava sæð innan fyrsta sýningarvikan er umliðin.

- Mamma sá á Facebook, at tey leitaðu eftir børnum til ein spælifilm. Av tí at mær altíð hevur dámt væl at spæla sjónleik og skapa mær, helt mamma, at hetta var akkurát nakað fyri meg, og eg var einig, sigur Fía.

Mamman skrivaði til Honnu Flóvinsdóttir, ið hevði fingið til uppgávu at casta børnini til filmin, at Fía hevði hug at royna meg. Tær vistu einki, hvat fyri filmur talan var um, ella at talan var um ein so stóran spælifilm, sum henda. - Vit hildu, at tað kanska bara var ein lýsing ella ein stuttfilmur, sigur Fía.

Saman við fleiri børnum, varð Fía biðin at koma til upptøkuroynd í Sjónleikarahúsinum í Havn.

- Tá skuldi eg siga ein tekst úr filminum, ið eg skuldi siga framman fyri einum myndatóli. Upptøkurnar skuldu sendast til Svøríkis til leikstjóran at síggja. Tá skiltu vit, at talan nokk var um eina nógv størri verkætlan, enn hvat vit upprunaliga hildu, siga Fía og mamman, Heidi.

- Umleið ein mánaða seinni bleiv eg biðin um at koma niðan á Hotel Føroyar, tí leikstjórin vildi síggja meg aftur. Innan fekk eg tríggjar tekstir sendandi, ið eg skuldi duga uttanat, men hesu ferð skuldi eg læra meg teir á svenskum. Tað var eitt sindur ringt, men fastir mín hevur búð í Svøríki og dugir væl svenskt og hevur spælt nógv sjónleik. So eg og hon vandu saman innan upptøkuroyndina.

So gingu umleið tveir mánaðir aftur, innan Fía fekk at vita, at hon hevði fingið leiklutin sum Vígdis, sum er elsta systurin í filminum. - Eg bleiv so glað, men mátti ikki fortelja nøkrum, at eg skuldi spæla við í filminum fyrr enn umleið tveir mánaðir aftaná, eg hevði fingið tað at vita. Alt var hemmiligt. So tað var ordiliga ringt at vera so glað og spent, men ikki kunna siga tað fyri nøkrum, sigur Fía.

Fía Mortensen og Ása Pálsdóttir stutt aftaná at tær hava fingið at vita, at tær skulu spæla Vígdis (yngri og eldri), og aftaná at tær hava roynt klæðini í filminum

Fía hevði nakrir mánaðir at læra seg allan tekstin, sum hon skuldi siga í filminum, innan upptøkurnar byrjaðu.

- Vit fingu handritið, men alt stóð á svenskum, sum eg ikki skilti so væl. Mamma læs alt handritið fyri mær og umsetti til føroyskt ímeðan. Í einum handriti stendur nógv um, hvussu stemmningurin er í einari ávísari senu, til dømis um Vígdis, sum er ein leiklutur, var ill, kedd ella glað, og hví hon var tað. Tað tosaðu eg og mamma nógv um innan. Tá sjálvar upptøkurnar byrjaðu, tosaði Hanna Flóvinsdóttur við meg um, hvat Vígdis skuldi gera og um hvussu Vígdis hugsaði. Eg havi lært ordiliga nógv frá Honnu, og eri eg ordiliga glað fyri tað. Tað at Vígdis. sum er mamman í filminum, og Rudi, sum er pápin í filminum, eru ordiliga fitt, gjørdi eisini alt nemmari, tí tað gjørdi, at eg ikki var bangin at spæla saman við teimum, sigur Fía um leiklutin sum 10 ára gamla Vígdis.

- Eitt annað stuttligt við filminum er eisini, at míni foreldur eru statistar í filminum, og lítla systur mín Ria hevur eisini ein lítlan leiklut. Onkuntíð var tað tó ordiliga snedigt at spæla sjónleik. Til dømis skuldi eg í einari senu renna yvir til Liviu, ið spælir vertshúsvertinnan, og klemma hana ordiliga fast, og verða ordiliga góð við hana. Hettar var løgið tí eg hevði ongantíð tosað við hana áðrenn, og nú skuldi eg verða ordiliga góð við hana. Tað harðasta fyri meg í filminum, var senan har eg royni at kvala lítla beiggja mín við einum kodda. Eg var so bangin fyri at koma at gera tað ordiligt.

- At gera ein film er ordiliga stuttligt. Eg havi lært nógv og vil fegin sleppa at gera fleiri filmar. Men tað er strævið at tað onkuntíð er so nógv bíðitíð, serliga tá veðrið ikki er gott. Sum oftast var tó okkurt annað barn eisini har, so vit hugnaðu okkum saman, meðan vit bíðaðu.

Úti á Bøsdalafossi, har Fía og Mattias D. Eidesgaard bíða eftir at upptøkurnar byrja 

Um lidna filmin, sigur Fía Mortensen, at henni dámar hann sera væl. - Eg havi longu sæð hann fýra ferðir. Tað besta við filminum er tó, at eg havi fingið so nógvar góðar vinir, og vit hava eisini møtst tvær ferðir aftaná at upptøkurnar vórðu lidnar, sigur Fía.

Fía Mortensen og Eva á Rógvi, ið spæla systrar í filminum

Tá skipanir gloyma børnini

So stuttligt er jólatræið, sum fyrst í mai lýsir tilboðini til børn og ung í Føroyum í dag. Tað var fríggjadagin, at ein sjáldsama hugvekjandi ráðstevna var í Norðurlandahúsinum. Undir heitinum Kná børn, hevði Almannaverkið sett sær fyri at ”seta gongd á eitt arbeiði, sum skal tryggja, at øll børn og ung í Føroyum, rættstundis, fáa javnbjóðis møguleika at standa seg í lívinum.”

Tað, sum fyrst fangaði meg, umframt stóra og sjálvrannsakandi evnið, var, at Almannaverkið á triða sinni bjóðaði øllum til ráðstevnuna, uttan at tekna seg frammanundan og uttan at gjalda. Hvussu í allari víðu verð skulu tit halda skil á hesum, hugsaði eg við stirvnum læraradøgum í huga, har øll skulu tekna seg, fáa navn í bringuna, fáa koyripengar og váttan um frían vikar, og so akkurát tann mat, sum hóvar teimum og einki annað grønt úr Havn. Men allar ivasamar hugsanir og fyrivarni úr læraraverðini vórðu gjørd til skammar av tí heilt annarleiðis virkna Almannaverkinum. Teknmálstulking var alla tíðina í øllum hølunum í Norðurlandahúsinum, framúr matur í ríkiligt mát varð serveraður til øll, sum mundu vera um 800 fólk, og yvirlitið á øllum uppsløgunum var dagført og framúr. Og so varð ársins rúmliga arbeiðspláss kunngjørt, Sandavágs Timburhandil, sum stjórin Albert Ari Thomassen tók ímóti.

Eyðgun Samuelsen, landstýriskvinna, setti ráðstevnuna um knáu børnini og segði m.a. ”Tíverri eru tað børn, sum vaksa upp í ótryggleika, mistrivnaði og viðhvørt misrøkt. Orsøkirnar kunnu vera fleiri og eru altíð samansettar. Um vit bara tosa við tey, sum eru samd við okkum sjálvum, koma vit onga veg. Tí dámar mær væl, at Almannaverkið hesaferð hevur bjóðað eina rúgvu av øðrum myndugleikum, stovnum og ikki minst sjálvbodnum áhugafelagsskapum við bæði í tilgongdina at gera av innihaldið á ráðstevnuni og ikki minst, at skráin eisini hevur givið rúm fyri at onnur, sum ikki umboða ella starvast í Almannaverkinum, fáa møguleika at koma við sínum sjónarmiðum um, hvat vit ikki gera. Vit hava ofta lyndi til at gloyma at taka tey, sum hava brúk fyri hjálp við uppá ráð, tá vit gera skipanir sum skulu hjálpa. Tí er tað sera jaligt, at børn og ung eisini hava fingið rúm á ráðstevnuni. Vit kunnu sanniliga fegnast um, at vit eiga ung fólk, sum eru so mikið djørv, at tey tora og tíma at siga okkum frá sínum persónligu søgum um vantandi hjálp og skipanir, sum ikki altíð hava verið so góðar at lofta. Í Føroyum eru vit heppin at hava nógv fólk, sum arbeiðir sjálvboðið. Stórt sæð allar vælferðartænasturnar hava sín uppruna í sjálvbodnum arbeiði, sum undangongufólk eru farin undir, tí tey hava sæð tørvin og gjørdu nakað við tað. Eg eri sannførd um at vit eiga at varðveita og styrkja teir sjálvbodnu felagsskapirnar júst tí teir eru betri til at fáa samband við tey ungu og náa ofta út har tær almennu skipanirnar ikki røkka. Øll tykjast samd um, at tvørgeiralig átøk eru neyðug, um børnini skulu loftast og fáa nøktandi hjálp. Viljin til at arbeiða tvørgeiraligt tykist eisini vera til staðar hjá øllum pørtum. Vit hava eisini góð dømi um, at tá vit arbeiða saman, so flyta vit nakað. Tó vita vit eisini, at tað er tungt at arbeiða tvørgeiraligt og ikki minst at halda lív í tvørgeiraligum arbeiði.”

Rósa Samuelsen, sum er valevni fyri Sambandsflokkin, sigur í tíðindaskrivi aftaná ráðstevnuna, at tað, sum skakaði hana mest vóru ”frágreiðingarnar frá tveimum fantastiskum ungum kvinnum, sum høvdu dirvi til at greiða frá sínum lívsroyndum, og hvussu tær hava upplivað skipanina. Tíbetur høvdu tær fóta sær og fingið hjálp, men uttan iva hevði lív teirra verið øðrvísi um tær fingu ta røttu hjálpina nógv fyrr og rættstundis. Í ein ávísan mun vóru tað ymisk viðurskifti tær greiddu frá, men til felags vóru tað nógvar óhugnaligar líðingar tær høvdu verið í gjøgnum.” Púra samdur, at júst hetta, sum var úr Stoffalág 35 í Havn, var so nógv tað sterkasta innslagið, í hvussu er av tí, sum eg hoyrdi. Loyvt varð ikki at fotografera, júst tí at hetta var so persónliga avdúkandi, og at ”fleiri tykkara í salinum vistu alt um mína støðu”, sum onnur kvinnan segði beint fram. Júst hesin setningurin var hin mest rámandi henda fakdagin við almannamálum.

Hin unga kvinnan, sum var við í framløguni, Anna Nolsøe Joensen, var aftur á skránni seinrapartin við sjáldsama skilagóðum orðum og hugsanum.

Tríggjar kvinnur, Rebekka Perlick, yvirlækni í barna- og ungdómspsykiatri á Psykiatriska deplinum, Alisa Hammer, fyribyrgingarleiðari hjá Bláa krossi og Súna Mørk, sum er leiðari í Fountainhúsinum, settu saman allar skipanir, ið eru tilboð til brúkaran, ið er yvirrendur av betongskipanum, sum tykjast egin kongarríki við øllum hugsandi forðingum og seinkingum, har allar hugsandi nevndir og málsvigerðarar skulu uppí og barnið, sum einaferð var í miðdeplinum, verður gloymt. Tær tríggjar vóru framúr at loysa hesa lítið tænastusinnaðu støðuna í Nútíðarføroyum.

”Greiði boðskapurin var, at allir múrar og forðingar mugu brótast niður og byggjast skal upp ein tvørfaklig samanhangandi skipan, soleiðis at tað eru børnini og ungdómar og tørvurin hjá teimum, sum skal verða sett í miðdepil”, sigur Rósa og eg kann bara nikka samtykkjandi tá henda dinosauriska skipan verður varpað upp á veggin. Orðstýrari var Høgni í Jákupsstovu.

”Tørvur er á nýggjum arbeiðshættum. Óansæð, hvør ella frá hvørjum hjálpin skal veitast, so er neyðugt fyrst og fremst at hugsa samskipandi, samanhangandi og tvørfakligt. Vit skulu hugsa heila menniskja, har útgangsstøðið til eina og hvørja tíð er persónurin og familjan”, sigur Rósa og eg nikki afturvið hvørjum orði. Ein av útlendsku fyrilestrahaldarunum var danski Per Schultz Jørgensen.

Bóndaparanoia

Einki er sum at sleingja um seg við orðum. Tað mátti eg aftur sanna, tá eg var á veg til arbeiðis í morgun og rendi meg í eitt bussskýli, sum eg mátti avmynda. Ikki tí, havi sæð, at júst hetta skýlið er fermur orðamóttakari hjá somu hond, ið skrivar við gulltussji, svørtum tussji og onkuntíð á pappír, sum verður heft við hønu á veggin. Nýgjørd orð eru góð og smakka mær væl. Tí tá alt kemur til alt eru tað bara orð vit hava. Tað er sum slagarasangurin hjá Bee Gees: "It's only words, but words are all I have". Nýggju orðini, eg fangaði í morgun, eru bóndin og paranoia. Veit ikki heilt fyri vist, hvat orðauppskotsstillarin heldur og meinar, men eg fati tað annan vegin sum ein greið siping til bøndur, ið eru bangnir og óðir um alt fremmant, ið kemur á teirra jørð, og hin vegin til okkum sjálvi, sum ikki eru bøndur, men hendingaferð traðka á teirra jørð, ið hava skapt okkum sjálvum eina ræðumynd av bóndanum, sum ein, ið skjýtur frá hond og beitir hundin eftir okkum. Vit eru í eini støðu við bóndaparanoia. Dagsins orðatugga á arbeiðsvegnum.