Undir heitinum kirkjubio heittu prestarnir í Norðstreymoyar prestagjaldi, Theodor E.D. Olsen í Kvívík, Inga Poulsen Dam í Vestmanna og Bergtórur Hjelm Bjarkhamar í Hvalvík, á meg um at greiða frá um filmin The Tree of Life (Terrence Malick, USA 2011) í Vestmanna kirkju, har altartalvan hjá Astrid Andreassen hevur sama navn, Træ Lívsins. Poul Joensen avmyndaði okkum saman við kirkjuráðsformanninum Jóan Magnus Olsen longst til vinstru.
Tað var Theodor, ið kom á gátt eitt kvøldið herfyri og tað var leyst og liðugt beinan vegin. Undir heitinum Kirkjubio ætla tey trý at vísa filmar við átrúnaðarligum, andaligum og etiskum spurningum í føstuni.
Fyrsta sýning var í kvøld, mánakvøldið 27. februar kl 19:30 í Vestmanna kirkju, har útvið hundrað fólk møttu í kjallaranum at síggja film. Ætlanin er at halda fram við tiltakinum kirkjubio í føstuni í Kvívík og í Hvalvík.
Undan sýniningini av filminum The Tree Of Life, skuldi eg siga nøkur orð, men tað var ikki meir enn eg fekk orð upp fyri so stórari mannfjøld. Eftir at Inga hevði skonkt mær ein kaffikopp, vóru hesi orðini:
“Hvar vart tú?” er lyklaspurningurin í dagsins kirkjubiofilmi.
Tað er so ymsir mátar at síggja film uppá. Vit kunnu blíva so uppslúkt av søguni, at vit skriva okkum beint inn í hana, og vit kunnu eisini velja at fata hana sum so óviðkomandi, at hon fer aftur við borðinum, sum tað bera vatna og vit kanska beinleiðis avvísa søguna.
Hvar ert tú, og í hvønn mun vil tú ganga umborð í eina søgu? Er søgan bara uppi á løriftinum, er søgan fyri mesta partin í okkara høvdi, ella er søgan mitt í millum, darrandi í luftini, millum okkum og løriftið?
Aftur til spurningin í dagsins filmi “Hvar vart tú?”
Fyri 16 árum síðani var eg í Útvarpinum og tingaðist um eina nýggja sendirøð í vetrarskránni. Liðugur, henda heystardag í 1996, møti eg ambulansuni, sum fer blinkandi niðaneftir, meðan eg fari omaneftir. Komin heim, møti eg grannanum í túninum og fari inn til hansara at leggja morgundagin til rættis í skúlanum. Tá ringir telefonin og tað er løgreglan, ið fortelur mær at yngri sonurin er dottin oman, 8 metrar av Svartafossi.
“Hvar vart tú” er ein spurningur, sum kemur til mín við betongstyrki. Alt annað er líka mikið. Hvar vart tú?
Persónliga hendingin, sum fekk ein góðan enda, vellir upp, tá eg síggi henda filmin, við sama navni sum altartalvan her í kirkjuni, The Tree of Life, Træ Lívsins.
At síggja og fata film er ein samansett tilgongd. Tað er mín sannføring, at tá dagsins filmur verður tendraður, stendur hann mitt í luftini millum løriftið og hvønn einstakan. Útvið hundrað ymsar upplivingar í sama rúmi.
Alt velst um hvønn førning, hvør einstakur hevur og letur upp fyri, tá vit hoyra, lesa ella hyggja. Tí hvør einstakur hevur ein klangbotn, ein andligan habitus, sum sosiologurin og heimspekingurin Bourdieu segði.
Fyri stuttum fekk ein ungur havnarmaður, Anton Petersen, gávugóðs fyri at gera film. Hetta orð er sett saman av tveimum pørtum, gáva og so tann førningur, sum er í góðsi. Ferðagóðsi til dømis. Og so er tað gáva at fáa, ella gávurnar at útinna. Tær eru einki, uttan so at vit eisini eru úr góðsi, sum er gávu vert, ella hava við okkum ásjónligt góðs, sum er førningur úr fyrndini.
Antin vit tosa um tekst ella myndir, so er neyvan nakað verk í heiminum, so sum vit kenna hann, sum Bíblian. Antin vit skriva og eita Jóannes Nielsen ella mála og eita Øssur Johannessen, so er eingin bók, ið sum Bíblian, hevur lagt eitt mentanarligt góðs niður í okkum og spent út ein klangbotn undir allari tilveruni, hvørjar søgur, vit so raka við.
Vit kunnu síggja gamlar stórfilmar sum Quo Vadis, The Ten Commandments og Ben Hur, ella East of Eden eftir søguni hjá Steinbeck og Pasolini’sa útlegging av Matteusi.
Í øllum førum síggja vit filmarnar, hvørt vit vilja tað ella ei, afturvið tí mentanarliga gávugóðsi, sum Bíblian og søgan um tey fyrstu kristnu í Rom hava lagt í okkum. Eisini tá vit býta um glansbíløt hjá Nonnunum, síggja The Greatest Story Ever Told í Sjónleikarhúsinum, ella síggja høvuðsleikaran í Jesus Christ Superstar. Ikonografiski klangbotnurin er samfeldur og ikki til diskussión.
Seinni eru komnir filmar, sum á ein heilt nýggjan hátt taka listarliga fyri sær, til dømis úr teim 10 boðunum, Dekalog, ein filmur um hvørt boðið, sum polski Kieselowski gjørdi. Og so kanadiski Arcand, sum sigur nútíðarsøguna um Jesus úr Montreal.
Og í gjár frættist at aldrandi svenski leikarin Erland Josephson var deyður. Hann spældi høvuðsleiklutin í Tarkovsky filminum Ofret, Sacricato frá 1986. Søgan byrjar við at barnið hevur mist málið, meðan hin gamli bara tosar og tosar, meðan barnið vatnar eina plantu á steingrund. Ein morgun, tá orðaríki høvuðsleikarin hoyrir útvarpið, fær hann ta fatan, at kjarnorkukríggj er brostið á og verðin fer í grús. Hann biður til Gud, at um bara alt var sum fyrr, so skal hann ofra alt. Seinni skilir hann, at alt er sum fyrr. Hann sendur húskið oman á strondina og setur eld á alt. Undarliga meistarligt og kanska bara ein hvørvisjón millum nátt og dag. Stór filmslist.
Og hyggja vit yvirskipað eftir filmspedagoginum Steven Spielberg, so fáa vit ofta eygað á barnið, sum eisini er í flestu av hansara filmum. Barnið, sum ber í sær vónina um loysn og framdrift, hvørt tað er Schindlers List, ella ein heilt annar og meiri upplagdur filmur, serliga í advent. Tað er, tá vit síggja The Extra Terrestrial, Den Utomjordiska, sum sviar siga. Hin ikki jarðiski, sum kemur til jarðar, á okkara leiðum kendur sum E.T. Ein rúmdarvera, sum børnini síggja, serliga tá pápin er rýmdur og barnið eru í kreppu og eitir Elliot, har alfa og omega, fyrsti og seinasti bókstavur, eru E og T, ET. Be good, sigur loysnarin ET at enda, uppafturrisin, tá rúmdarfarið, sum gloymdi hann, er komið eftir honum, vísmenninir hava funnið hann og Elliot fær ein lýsandi fingur á pannuna - og ikki á hjartað. Ein science fiction versjón av nýggja testamenti, tulka vit tað handan vegin.
Ungi havnarmaðurin eg nevndi í áðni, Anton Petersen, vísti á at tað vóru tveir mátar at uppliva film. Við høvdinum, tilvitskuni, ella við hjartanum, tað vil siga kroppinum.
Sjálvur hevði hann gjørt ein film, Skýming, sum hann vildi hava fólk at uppliva við kroppinum, djúpt og seinført, og ikki sum ein actionfilmur, við yvirflatiskum skundi, beint úr Hollywood.
Fekk meg at hugsa um kendasta íslendska filsmleikstjóran, Fridrik Thor Fridriksson, sum innan hann bleiv kendur, leigaði hjá einum blindum manni í Reykjavík. “A blind man is a walking cinema” segi hann, sum í dag er fremsti íslendski filmsleikstjóri. Í barnaskúlanum dugdi hann hvørki at stava ella lesa, sigur hann sjálvur.
Men hjartakistan er gávugóðsið, sum tá hin blinda Helen Keller segði at “The best and most beautiful things in the world cannot be seen or even touched. They must be felt with the heart.”
Filmurin í dag er ein hjartafilmur, heldur enn ein høvdafilmur. Sansaliga síggja vit gardinur og toystykki blaktra í vindinum og blíva frásøgukynstur, sum talaðu hesir lutir. Í so máta kunnu vit siga, at fotografurin, Emmanuel Lubezki, er avgerandi leikluturin.
Løgini í filmisku søguni eru fleiri. Fimmtiárini, nútíðin, ein møgulig sameinandi framtíð og so øll skapanarsøgan. Men fyrst fáa vit eitt ørindi frá Job: “Hvar vart tú, tá ið eg legði grundvøll jarðarinnar... meðan allar morgunstjørnur fegnaðust?”
Klangbotnurin er altso hin bíbilski Job, ið verður spurdur úr erva, men eisini úr søguni um brøðurnar Jákup og Esav, sum vórðu viðfarnir so ymist. Í dag er eini bróðurin, Sean Penn, arkitektur. Hann tykist innlæstur í Guds-strembandi háhúsum, minnist uppkvøksturin, undrast og syrgir sum Job.
Ávegis sigur mamman við unga dreingin: “Tað eru tveir vegir gjøgnum lívið: vegurin gjøgnum náttúruna og vegurin gjøgnum náðina. Tú skalt velja, hvønn veg tú vilt ganga.”
Úr hesum sprettur filmurin. Hann er ein baldýra hugmynd av uppvøksturi í einum amerikanskum forstaði í fimtiárunum. Verkfrøðingapápin, Brad Pitt, tyktar synirnar. Hann vil verða viðurkendur uppfinnari, men alt steðgar tá hin eini av teim trimum synunum druknar og innleiðandi spurningurin fær nýggja meining: “Hvar vart tú?”
Ímillum eru sett innskot um gosfjøll og dinosaurar og hvussu alt bleiv til og at enda møtir sonurin, nútíðar Sean Penn, allari ættini á eini fjarari sandstrond.
Hetta er ein filmur, ið ikki fylgir vanliga frásøgukynstrinum úr Hollywood, men gongur í ring sum eitt langt innvovið visuelt kvæði, ið við størsta leikstjóranum nakrantíð, Andrej Tarkovsky, sum baksýni, fær meg at hugsa um filmar, sum ongantíð eru beint fram og bara til undirhalds, men vilja skapa eina kropsliga, heldur enn sinnisliga støðu, sum fer undir húðina og verður har.
Á blogginum hjá mær valdi eg henda film til ársins besta í undanfarna ári og skrivaði at “Filmurin staðfestir ársins tema á filmi: menn við trupulleikum, menn, ið eru innilæstir, innilæstir á botni, sum eg ørminnist at ein søga í Glugganum nevndist.”
Og lat okkum so við opnum sinni tendra fyri filminum um Lívsins Træ í Vestmanna kirkju og sannføra hvørt annað um, at biografar og kirkjur eru bestu samrøðupartar. Ikki bara í katólska umhvørvinum hjá Scorsese í Amerika, men eisini í protestantiska evropeiska felagsskapinum Interfilm, sum í hálva øld hevur latið virðisløn til film. Sambandið millum kirkju og film er sjálvsagt.
Takk fyri heiðurin at vísa film í Vestmanna kirkju.
