- og garantar fyri smakloysi í æviga dystinum um hin góða smakin
Mentanarblaðnum hjá Miðlahúsinum 4/13. juni 2014
Hann var nýliga komin heim úr lestrarørindum. Ikki tí, pappírini, sum vóru lítið at reypa av, gjørdu onga nyttu og nú hevði hann lisið seg av bygdini og suður til Havnar í eitt tíðaravmarkað barsilsstarv.
Tað er leygardagur, og Rót & Rútma hevur akkurát verið í Útvarpinum, tá hann skeinkir mær kaffi í krússið og fær sær eitt ball, Samson og grøna bók. Hann er norðanifrá.
Við útsýni oman í Sandagerð havi eg hesa løtu sett mær fyri at kanna skismaði millum tónleikasmakin á bygd og í bý, og hví country er farið at merkja tað sama sum vánaligur tónleikur og alt, sum ber brá av ringum smaki. Íð hvussu er hjá Havnarfólki, sum lurta eftir Útvarpinum.
Bandittar og djevlar
Sjangrublind og floytifull í fordómum liva vit hvør á sínum avmálda bási, har alt snýr seg um at verja egnan smak og halda hini burtur og helst niðri. Skotgravakríggið um tónlistarligan smak dyrka vit á Facebook, tí har er fíggindin sjónligur. Hvør sínu megin kjakgirðingina kunnu vit geva hvør øðrum viðhaldstumlar, ið er sama funka sum í miðøld, tá tey eisini bygdu múrar og frá nýfunnum víðsýni stoyttu bik í høvdið á teim fremmandu.
Hóast endurburðartíð, verðaldarbardagar og transistorpopp, hevur ókendi fíggindin altíð verið ein hóttan, sum bretski sosiologurin Stanley Cohen (1942-2013) valdi at skýra The Folk Devils. Hetta er undirgravandi rákið, ið hóttir bestaborgaran, sum ídnaðarsamfelagið við ósøgdum orðum hevur tikið djúphavspatent uppá í kjølfesta smakinum, listaliga rættvísinum og summinum av samfelagsligum dygdum, ið ikki bara skapa, men tryggja og støðugt varðveita føroyska stættasamfelagið. Alt samalt úr erva har suðuri í Havn.
Kringvarpið, sum aldri kløkkar okkum, sigst bara spæla country. Tað sigur sjálvbestaltaði bestiborgarin. Men er tað nú rætt? Spyrt tú meg, so skal eg eta mín ókeypta hatt uppá, at burtursæð frá Rót & Rútmu henda morgun í ein tíma, so er eingin countrytónleikur í Útvarpinum. Og so slettis ikki í Sjónvarpinum. Kanska eru Rás2 og Lindin frægari, men har lurti eg ikki. Samanumtikið vil eg siga, at saman við bestaborgaranum er Kringvarpið stóri banditturin í útbreiðsluni av, ikki country, men líkasælum tónleiki. Onkur skal hava skuldina fyri vánaliga smakkin. Tí eru fólk farin at halda, at alt vánaligt tónleikarensl er country og øvugt. Ja, ein av landsins synum, sum livir av tónleiki, hevur gjørt ein kvøðuljómatátt um hetta sama. Tví vorðið honum. Eftir standi eg spyrjandi: Nær er country blivin prügelknabe?
Óloyst barnaminni
Kom at hugsa um grindahvalin, sum útlendingar eru farnir at seta ovast í skapanarverkið og fremst í menningarlæruna, og tí kunnu sleppa væl frá at siga, at í heiminum er einki størri brotsverk enn føroyska grindadrápið. Um tú ikki trýrt tí, far so og hygg oman í Sandagerð.
Hvussu er tað komið so vítt, at henda argumentasjón er sloppin at hanga saman og hevur megnað at savnað vitborið fólk til eitt árligt summarmótmæli í Norðuratlantshavi? Er tað kanska tí at studentarnir í summarferiu eru stórbýarbúgvar, ið hava ein óloystan frumlongsul eftir nøkrum, tey aldri hava tikið til sín, tí tey hvørki hava sæð blóð ella slakt, tíansheldur eitt lík, og aldri hava verið í eini uttandura sláturhøll, sum henni í Sandagerði? Eru tey heimleys býarfólk, ið leingjast eftir óspiltum barnaminnum, sum Grindamannafelagið sigur, at tey bara finna í Føroyum, tí ongastaðni er sum her eitt samband at finna millum tilfeingi, svongd og talerk?
Kjølstrektur longsil
Eins og fremmandgjørdu býarbúgvarnir leingjast vit eftir sambandinum við náttúru og uppruna, tá ið vit lurta eftir tónleiki. At verða nomin. Tað kalli eg at fara í kirkju. At verða nomin av tónleiki, tónleikanomin. Tónleik síggi eg fyri mær sum eitt landslag, hagar eg hvønn dag leiti við staðkendum vegvísarum, sum vísa aftur til upplivingar, sum í gjár vóru óvæntaðar og nú kærkomnar. Og um hornið lúra nýggjar upplivingar, serliga tær undir opnum himni á amerikanskum koyrivegum, men eisini frá Fela Kuti á afrikansku steppunum, í Kirkju Heilgaða Andans í Kreml, ella við svalliga hylin í Karibia. Men so er brætt sum hjá Mahler, og so er aftur slætt sum hjá Zucchero.
Stóru víddirnar, kúrekin og setandi sólin eru afturvendandi partar í einum røttum amerikonskum countrysangi. Her hjá okkum er tað havið, ið skapar víddirnar. Setningar sum “Eg aftur pløga skal Atlantshav” og “Lítlum báti rekist eg á” kundu verið tiknir úr einum countrysangi hjá Guy Clark, til dømis í “Boats to Build”, og Hank Williams, til dømis í “Lost on the River”.
Neyvan hevur nakað slag av tónleiki sum country megnað at fest lívsins eksistentiellu spurningar á plátu, sum ein snøgt skorin stuttsøga, søgd eftir fáum minuttum. Ja, eg vil vága mær at siga, at eingin tónleikasjangra í allari plátu- og bandupptakarasøguni hevur so stóra respekt fyri tekstinum, sum ein rættur countrysangur, onkuntíð best umboðaður við David Olney.
Men sjangrublindnið í Havn forðar fyri hesi fatan, tí har hava øll lisið í Danmark, har tey bara spæla jazz á café, syngja Frændur í felag á Oyrarsundi, og hvørki kenna ella skilja Hank Williams og hansara eftirkomarar.
Vaggandi millum túrarnar
“Kanska byrjaði hetta skisma millum bygd og bý tá sjómenn úr langfarabygdum eisini førdu nýggjar grammofonplátur heim við sær, og sum frá leið løgdu lunnar undir ein tulkingarfelagsskap, eina stakmentan, burt frá Havnini. Ein subkultur,” sigur tónleikakennarin og fær meg at nikka játtandi meðan hann opnar gluggan og slær øskuna útum.
Ólærdir langfaramenn og vegarbeiðarar á bygd, har einki annað var til uppihalds, funnu seg aftur í hesum hvíta amerikanska arbeiðaratónleiki úr Nýfundlandi, ið lýsti ein konstantan longsul. Fyrst longsulin eftir teim kæru, tá tú ert á fiskifeltinum, og síðan longsulin eftir starvsfeløgunum og teim villu víddunum, meðan tú enn vart heima. Tvær árshálvur fyltar við longsli.
Gloppið millum ytsu punkt á hesi longsilsás varð mettað við country. Sum í klassiska sanginum hjá Merle Haggard “Lonesome Fugitive” og so kvøldvísuni “Tonight the Bottle let me Down”. Tí tey, sum eru uppvaksin á bygd, vita, at heimalívið hjá langfaramonnum, íð hvussu er teim á dekkinum, varð fylt við brennivíni og taxabilum í eini vónleysari bíðistøðu millum túrarnar, vaggandi millum bryggjuna og dansistovuna fjart frá jazzakademisku Havnini.
Hvør skrivar søgu?
“Men hetta er tað reina kitsj, It’s fucking Crying Time og There’s a Tear in My Bear uppí saman” sigur kennarin og blakar eina sentimentala plátu fyri og aðra eftir frá sær. Hóast eg havi verið innast í mínum plátusavni, kann eg ikki annað enn geva honum rætt. “Coutrytónleikur er kanska einasta sjangran, har loyvt er at vera sentimentalur. Men tað er undir sentimentalu yvirflatuni at gullið finst,” royni eg meg varisliga og fái næstan hug at festa mær í. Men tað verður við tankan.
Eg royni at tvíhalda um pástandin, at hetta er ein partur av føroyskari arbeiðarasøgu, sum úti um landið hevur skapt eitt serligt úttrykk og eina serliga mentan í eina hálva øld, sum tá hon er best, eru perlur á altjóða støði. Sum til dømis “Lívið” hjá Teimum av Kamarinum.
“Jamen, er tað country og eru tey av bygd?” spyr hann ertandi. “Tey eru eitt samtíðar dansiorkestur úr Havn og slettis ikki country!” Eg má sanna, at myndin er meira samansett enn støðuga skismaðið millum bygd og bý.
Vit sláa upp í kvæðasøvnum, sagnum, víkingabókum og tendra eina Wagneropera, og staðfesta skjótt, at mesti parturin er einki uttan kitsj og rein staffasja, og at sentimentalitetur er frásagnarligi kjarnin í flestum tekstum. Men av teirri orsøk hevur eingin havt dirvið ella orsøk at vísa henda skaldskap og mentanararv frá sær, eins og gjørt verður við country.
Fakelore
“Frásøgustílurin kann vera eitt tilvitað val, sum gevur autentisitet og sakligheit, uttan tó at vera tann reini sannleiki,” sigur kennarin og blaðar upp í Handbook of American Folklore og finnur orðið fakelore, ið er um at enduruppfinna søguna við nýggjum mytologiskum sagnum og fólkum, sum um tey veruliga vóru til og stuðlaðu niðursetufólkum í nýggja heiminum.
Vit semjast skjótt um, at tónleikurin, sum niðursetufólkini høvdu við sær, bar boð um autentisitet úr upprunalandinum, slått úr Noregi til dømis, sum tó skjótt kom í bland við fremmandar tónleikahevdir, hóst ferðin til nýggja heimin í størri mun var at slíta seg leysan úr vónleysum fátækadømi og stættarmuni í Evropa.
Hetland og Nýfundland á botni
Í somu lágu samfelagsligu løgum eru um hetta mundið føroyskir sjómenn umborð á hetlendskum sluppum, har teir taka fremmandan tónleik til sín. Um 1960 og fram er aftur ein líknandi samanrenning millum føroyskar sjómenn og fremmandan tónleik, country, sum hann varð spældur í útvarpi í Nýfundlandi og har um leiðir við Hank Snow, Kitty Wells og Jim Reeves.
“Í báðum hesum søguligu førum eru vit í niðastu løgum í føroyska stættarsamfelagnum,” sigur kennarin og leggur speiskur afturat, at hóast lítil vandi man vera fyri kollvelting haðan, er júst hetta mentanarvirksemi úr niðastu fláunum aldri væl í øgn við ovastu mentanarelituna.
“Orsøkin er, at fremmand og fólkslig árin, sum blóma í niðastu samfelagsløgum, aldri lata seg stýra ella binda, tí tey eru leys av øllum kendum skipanum og stovnum.”
Javel, hugsi eg og haldi meg hava fingið eygað á eina plausibla orsøk til at mentanarelitan onkuntíð kann síggjast leggja hatur á subversiv rák, ið ikki eru at stýra. Countrytónleikur, hvussu hann so verður defineraður á bygd og í bý, passar ikki inn í skreytmyndina av rættari føroyskari mentan. Tað hevur mentanarelitan bestemmað á Facebook.
Og beint sum eg á øllum pallum vil berjast sum harðast fyri ektaðum countrytónleiki í Føroyum, so trúnar fíggjarmálaráðharrin fram á skíggjan við einum vónleysum sangi um besta vinin við so nógvum skeivum tónum, at eg gevi upp. Country? Nei, aldri í verðini!
Í dystinum við kennaran um hin góða smakin havi eg funnið garantin fyri smakloysi. Og hann er ikki úr niðastu samfelagsløgum, men situr beint á kistulokinum.
“Touché!” sigur kennarin. “You’re My Best Friend!”
Grein í Mentanarblaðnum hjá Miðlahúsinum 4/13. juni 2014
Orkestrið á myndini omanfyri bleiv til í Fuglafirði tíðliga í 1930’unum og hevði sínar fyrstu konsertir, áðrenn Fuglafjarðar Sangkór sá dagsins ljós í 1932. Teir spældu til dagdvølju og ymisk høvi, eisini í Klaksvík og Runavík. Mongu musikkinstrumentini, sum tíðliga vóru í bygdini, komu ofta við fuglfirðingum, sum um aldarmótið 1800/1900 sigldu við eingilskmonnum. Myndin, sum Jacob Lundsbjerg við harmonikuni aftast til vinstru eigur, stóð í Dimmalætting í 1936.
Meðan trolaramenn komu við fyrstu streingjaljóðførum, komu flestu harmonikurnar seinni við norðmonnum, ella tær vórðu bestiltar úr postordrahandlum sum Printemps. Her spælir Birgit Hestoy harmoniku fyri arbeiðsfólki, sum turkar fisk á Tvøroyri í 1954. Myndin omanfyri er úr “Fylking” (Jóannes Dalsgaard 1996)