Botnurin er lyftur upp móti miðjuni

Fyri tjúgu árum síðan, setti Samstarvs- og Menningarstovnurin OECD sær fyri at bera saman førleikarnar hjá 15 ára gomlum næmingum í ymsu londunum. Hetta var byrjanin til PISA-kanningarnar, sum er stytting fyri Programme for International Student Assessment.

Triðja hvørt ár skal kannast, um tey 15 ára gomlu hava fingið tað burtur úr skúlagongdini, sum stovnurin krevur, til tess at næmingarnir til fulnar skulu megna at luttaka í sosialum og fíggjarligum høpi.

Í 2005 gjørdi føroyska Mentamálaráðið av, at Føroyar skuldu vera við í PISA-verkætlanini. Síðan hava Føroyar verið við í fimm kanningum: í 2006, 2009, 2012, 2015 og 2018.

Í innganginium í nýggju PISA frágreiðingini, sum varð løgd fram á Hotel Føroyum í morgun, verður víst á, at PISA kanningarnar fevna um lesing, støddfrøði og náttúruvísindi.

Onnur evni verða eisini viðgjørd, so sum kreativar problemloysnir (2012), samstarvandi problemloysnir (2015), alheimsførleikar (2018) og kreativ hugsan (2021). Kanningarnar kanna ikki einans um næmingarnir, tá kravda skúlagongdin er við at verða av, duga at endurgeva tað, tey hava lært, men eisini verður kannað, hvussu væl næmingarnir duga at gagnnýta tað, sum tey hava lært, og duga at nýta sína vitan í ókendum høpi, bæði í skúlanum og uttanfyri skúlan.

Nýggja PISA-frágreiðingin byggir á kanning, sum varð gjørd í 2018 í øllum 9. flokkum í Føroyum í støddfrøði, nattúruvísindum og lesing. Lesing var høvuðsøkið.

Um úrslitið kann sigast, at tað gongur støðugt framá. Føroyar eru komnar upp á OECD-miðal í støddfrøði, men eru framvegis væl undir OECD-miðal í náttúruvísindum og lesing.

Niðurstøðan í PISA frágreiðingini er, at ”Í Føroyum var týðilig afturgongd í næmingaavrikum í ymsu krøvunum til lesi-litterasi, eins og tøl greitt vísa, at vantandi lesiførleikar eisini hava ávirkan á, hvussu næmingar klára seg í støddfrøði og náttúruvísindum.

Í mun til miðal í PISA 2018 liggja Føroyar 32 stig undir PISA-miðal í lesing (487 stig) og liggja millum Grikkaland (457 stig) og Kili (452 stig) á stiganum. Sjálvt um kanningin í lesiførleikum greitt vísir afturgongd, hava vit megnað at lyfta niðasta bólkin á PISA-stiganum. Eingir næmingar eru endaðir á teimum niðastu stigunum”

Í hesum seinasta parti av PISA frágreiðingini verður víst á, at hóast støðan er álvarslig í føroyska skúlanum, kann tað muna við málrættaðum átøkum: ”At undirvísindarskipanin hevur megnað at lyfta niðasta bólkin er ítøkiligt tekin um, at átøk muna. Átøk, sum eru sett í verk eftir fyrstu PISA-kanningina í 2006, eru m.a. økt tímatal í føroyskum til yngstu flokkarnar, útbúgving av lesivegleiðarum, størri tilvit um at fáa til vega lættlesiligt tilfar til yngstu næmingarnar, útbúnir orðblindalærarar, DVO-kanning, sum hevur kannað allar næmingar í 3. flokki fyri orðblindni og nýggjar vælgrundaðar lesikanningar til teir yngstu flokkarnar hava eftir øllum at døma havt eina góða ávirkan á veikasta lesibólkin. Hinvegin megna føroysku næmingarnir í ov lítlan mun at koma upp um stig 2 á PISA-stiganum. Hetta er ein rættuliga álvarsom støða, tí OECD metir, at næmingar, sum ikki megna upp um stig 2, vanta neyðugu fakligu amboðini og fortreytirnar fyri hægri lesnaði.

Í lesing eru tað serliga førleikarnir at viðgera evni tvørtur um fleiri tekstir og tekstasløg, sjálvstøðug hugleiðandi hugsan, dýpdarlesing og útgreinan av fløktum upplýsingum, sum tykjast at geva trupulleikar. Hetta kann hava støði í námsætlanini fyri føroyskt og í teimum uppgávum, sum verða settar í landsroyndunum og fráfaringarroynd fólkaskúlans.”

Við støði í úrslitunum frá PISA-kanningini verða hesi tilmæli gjørd í lesing:
1. seta á stovn vitanardepil fyri lesing
2. fáa neyvari ásetingar um krøv til hugleiðing, abstraktión, kritiska kelduhandfaring og talgilda lesing í námsætlanina fyri føroyskt
3. seta próvtøkuuppgávur við hægri abstraktión, sjálvstøðugari støðutakan og kritiskari kelduhandfaring grundaðar á fjølsamansettar talgildar fleirkeldutekstir, sum eisini svara til hægstu stigini í PISA-kanningini
4. styrkja føroyskt sum amboðslærugrein í dagstovnaog skúlaskipanini

Í PISA 2018 hava Føroyar greitt størstu framgongdina í støddfrøði, har vit liggja yvir miðal í PISA-høpi og liggja ájavnt við stór lond sum Avstralia. Verri stendur til í lesing, har vit liggja væl undir PISA-miðal og millum lond, sum hava klárað seg illa í PISA og verða mett at hava illa virkandi skúlaskipanir. Hyggja vit at kynsbýtinum í føroysku tølunum í PISA-kanningini í 2018, eru dreingir greitt verri í lesing, meðan tað stendur javnt í náttúruvísindum. Í støddfrøði eru dreingirnir betur fyri. Eitt áhugavert evni, sum eigur at vera útgreinað nærri, sigur frágreiðingin.

Í eini teldlakanning (2016) kemur til sjóndar, at tá ið leitað verður eftir tilfari til stuttleika ella av áhuga, hevur miðilin flutt seg frá bókum til filmar. Meðan næmingar svara, at teir lesa onga bók um vikuna, síggja teir ein film um dagin og ein til fýra filmar um vikuna.

Í sambandi við KT verður mælt til, at ”tað verður gjørd ein didaktisk læruætlan fyri KT-lærufrøðisøkið. Í Føroyum eru vit sambært PISA væl við á KT-økinum, tá ið tað snýr sum telduútbúnað og netsamband, men úrslitini í ár geva ábendingar um, at stórur tørvur er á at fáa staðfest, á hvønn hátt vit brúka talgildu miðlarnar í læringarhøpi.”

At enda verður sagt um higartil rættuliga loyniligu PISA-uppgávurnar, at ”Mælt verður til at gera leysgivnar PISA-uppgávur frá 2012 tøkar hjá støddfrøðilærarum í fólkaskúlanum, so teir fáa høvi til at kunna seg um, hvørji ítøkilig krøv verða sett í mun til førleikastigan hjá PISA.”

Tekstbrotini eru úr PISA-frágreiðingini 2018, sum kann lesast øll sum hon er, her.

Broytingar í miðlalandslagnum

Í kvøld fer heimsins størsti bókahandil, Amazon, at senda fótbólt í Bretlandi. Tað skrivar fótbóltsmiðilin FourFourTwo, og vísir til tær broytingar, sum Premiere League dystir hava verið fyri tey 30 árini Sky Sports hevur sent fótbólt.

Nú hevur Amazon rindað 90 milliónir bretsk pund fyri rættindini at senda 20 dystir hvørt kappingarár, trý ár á rað. “That’s certainly not the limit of Jeff Bezos’ financial reach and, most likely, it’s not the extent of his company’s ambitions in the market either. So this is a signposting moment,” skrivar fótbóltsmiðilin.

Meðan Útvarp Føroya fyrr var einasti sendari við fótbólti og guðstænastu, og tú ikki kundi koyra gjøgnum eina føroyska bygd meðan kappróður var uttan at betala, so eru hesi viðurskifti heldur ikki so einstreingjaði longur. Veit ikki, um aktørarnir eru vorðnir fleiri, men tað er pengastreymurin í hvussu er, tá umræður fótbólt í pengakappingum á kommunalt bygdum spæliplássum við atgongumerkjasølu, sum fer í lummarnar hjá vertsfeløgunum, sum so aftur keypa sær spælarar og skapa nýggjar inntøkur.

Helst er fótbóltur týðuligasta dømi um markleysa og mest ótamdu kapitalismu á okkara døgum, ja, hann er blivin showbusiness sum í gamla Hollywood, har ungir menn umframt lýsingarpengar forvinna upp í fimm milliónir krónur um vikuna. Og so skulu teir tvitra eisini, fyri at skapa meirvirði og sjónligheit.

Og tað mest margháttliga er, at á okkara leiðum verða allir dystir spældir á skattafíggjaðum vøllum, har somu politikarar, ið bygdu, síggjast sjónligir aftur tá valið nærkast, kommunala valið, sum verður næsta ár. Vald og fótbóltur er hin perfekta sambindingin. Í somáta er eingin broyting uttan peningamongdin og peningakonsentratiónin.

Heldur ikki hómast nøkur broyting, nú Stóratjørn er tikin úr mølposanum aftur, eisini við stórhøll at skapa meira pengakonsentratión, nú pengarnir, ið vórðu brúktir uppá høllina á Hálsi, ikki stóðu mát kortini.

Gott at hava gott skattkamar at ganga í, nú val aftur er í hondum.

Minni lokalt vald hava biografarnir, hóast stórar broytingar eisini eru hendar á hesum øki. Í dag eru tveir biografar, ein í Havn og ein í Klaksvík. Fyrr havi eg talt upp í trettan biografar í Føroyum. Hvørgin av teim núverandi hava víst nýggja Scorsese filmin The Irishman, tí hann gongur á Netflix.

Kappingin um áskoðararnar er ikki bara harnað men er púra annarleiðis. Amazon hevur skrivað seg inn í røðina við nøvnum sum Facebook, Apple og Google. Felagssetningurin hjá hesum innvinngarrisum, er at teir súgva megi úr tí lokala, nógva megi.

Nýggi filmurin Marriage Story við Scarlett Johanson og Adam Driver, sum í ummælum ikki standa aftanfyri The Irishman, gongur bert eina viku í biografunum, so verður hann sýndur á Netflix. Soleiðis er tann kappingin nú vorðin.

Í heyst varð ein konsertfilmur við Metallica og symfoniorkestrinum í San Francisco gjørdur har í býnum. Innan ein mánaður varð umliðin vóru tær báðar útseldu konsertirnar í einum nýggjum konserthúsi gjørdar til film, sum varð vístur um allan heim, eisini í Havn.

Hóast hesi globalu framstig, er torført at sígga framstig á heimrustini. Á arbeiðsplássinum, har vit fyrri lósu bløðini og hoyrdu útvarpið, er Dimma so trupul at finna, at eg eri givin at leita eftir henni og at tendra Útvarpið klokkan 12:20. Og hvat í verri er, eg sakni hvørki.

Soleiðis glíður alt út í sandin á heimligu strondini.

Bach í kertiljósi

Tað eru ikki bara svartir fríggjadagar, nú heimligu handilsjólini eru í hondum. Hóskvøldið 12. desember verður triðja versiónin av Bach í kertuljósi framførd í Ólavskirkjuni í Kirkjubø. Tiltakið er eins og áður alment og ókeypis.

Í ár er tað bratsjspælarin Jón Festirstein, mitt fyri í myndini ovast, sum er kvartettstrúkarameastro og skipar fyri tiltakinum. Ovast á manningarlistanum hjá Jón eru sopranin Cinthia Parada, sum er kilensk operasanagarinna, ið býr á Strondum og Dávur Birgisson, sum er úr Hoyvík, og fer at spæla á gittar. Cinthia sæst til høgru og Dávur til vinstru á lýsingamyndini ovast. Strúkaramanningin hjá Jón Festirstein er annars Sámal Petersen, violin, Ragnar Andreasen, violin og Tóri Restorff Jacobsen, cello.

Afturvendandi Bach serfrøðingurin, Meinhard Bjartalíð, sum er sóknarprestur í Glyvra prestagjaldi, fer eins og undanfarin ár at hugleiða, nú tiltakið verður aftur í Ólavskirkjuni, sum rúmar 120 fólkum. Aftaná konsertina verður hugnaløta í Stokkastovuni. Føroya Stiftsstjórn, Tórshavnar Býráð og Føroya Bjór stuðla tiltakinum.

Ólavskirkjan í Kirkjubø, sum helst er reist í 1200-talinum og tí er Føroya elsta kirkja, var fullsett í fjør og fyrrárið, tá skipað var fyri konsert við klassiskum tónleiki eftir Johann Sebastian Bach (1685-1750), við inspiratión frá kirkjuni St Martin in the Fields í London, sum hesa tíð á árinum hevur eina líknandi konsert.

Carsten Arnskov, teknikari í Kringvarpinum, fer aftur í ár at myndprýða rúmið uttanfyri, tað er við ljósi upp á veggin í litum, sum vit annan vegin kenna úr litaðu glaslistini hjá Tróndi Paturssyni, men eisini við søguligum portrettmyndum av Bach og hansara nótaskriftum í skiftandi litum og skapi.

Frá tí siðbundna til tað psykedeliskt hallusinerandi eru litirnir og myndirnar hjá Carsten væl proportioneraðar eftir kirkjuvegginum. Við døggváta gluggan síggi eg fyrst mín egna skugga kastaðan upp á veggin, meðan strúkikvartettin ger klárt at spæla frammi í kóri.

Annar ljóskassin, ið varpar myndirnar upp á kirkjuveggin, stendur undir gamla bóndagarðinum, og hin ljóskassin er settur oman móti sjóvarmálanum, har vetrarfuglar svambla og blíðu aldurnar hoyrast her, sum land møtir havi.

Spennandi er at eygleiða skiftið, og síggja høgra eyga á Bach skera kirkjuveggin, so hann við støði í glugganum mest sum skapar klassiska gylta skurðin, meðan havið dunar beint fyri fótum og tari liggur í túninum eftir miklan uppgang. Fram við gøtuni skifta nótar og hondskrift hjá Bach millum opnu kirkjudyrnar og upplýsta gluggan. Nú er stilt.

Tríggir filmar vinna virðisløn frá Námi

Gilli frá 18u á Glasir, Sanna, Randi og Beinta úr 8. a  í skúlanum á Argjahamri

Tilsamans 19 filmar komu inn í stuttfilmskappingini hjá Námi, sum varð avdúkað í fulsettum skeiðshølum í kvøld. Tað sigur heimasíðani hjá Námi. Bundna evnið var heimsmálini hjá ST, sum skuldi lýsast í einum stuttfilmi, sum í mesta lagi er sjey minuttir langur. Filmurin skal nema við minst tvey av heimsmálunum og kunna brúkast í undirvísing, so sum hann er. Allir filmarnir síggjast í einum spælilista á Facebookprofilinum hjá Nám og Snar.

Tríggir vinnarar vórðu funnir, sum allir deildu eitt fyrstapláss. Teir fingu sostatt ein triðing av virðislønini, tað er 10.000 krónur í part, av teim tilsamans 30.000 krónunum, sum Nám sponsoreraði.

Grundgevingar hjá dómsnevndini vóru hesar:

”Gang ein túr” T1 Tekniski skúli, Klaksvík (2:34): Vit síggja eina vanliga føroyska bygd, sum er gjørd úr Lego. Filmurin, sum er gjørdur í stop motion, hevur ein greiðan boðskap, er viðkomandi, hevur gott ljóð og góðan útgangstónleik, sum er viðkomandi fyri evnið.

”Grøna broytingin” næmingar úr 18u Glasir (4:40): Filmurin er flott filmaður og leggur seg sannførandi afturat innsløgum í Degi og Viku. Filmurin vísir á trupulleikar og loysnir í sambandi við veðurlagsbroytingar og letur ekspertar og vanlig fólk sleppa at úttala seg.

”Rúsandi eitur” 8.a á Argjahamri (3:13): Hetta er klassisk filmslist, sum sýnir framúr kynstur at lýsa eina støðu, sum børn kunnu koma í orsaka av rúsdrekkamisnýtslu. Høvuðsleikarin spælir væl og vekir kenslur hjá áskoðaranum.

Filmskvøldið í Námi byrjaði við at Árni Øregaard, formaður í dómsnevndini, bjóðaði vælkomin og setti eina 70-persóna lagkøku á borðið, meðan Rúni Eysturlíð spældi eyðkennisløg úr filmum á gittar.

Stjórin í Námi, Eyðun Gaard, helt røðu um týdningin at geva filmi rúmd á øllum stigum í undirvísingini kring landið, tí førleikin er góður og áhugin er sjónliga stórur at arbeiða við filmi. Henda kappingin, sum Nám hevur skrivað út, vísur hvussu heimsmálini hjá ST eisini kunnu lýsast við hesum miðili. Eyðun greiddi eisini frá, at tað var eftir uppskoti frá Miðflokkinum, at heimsmálini hjá ST vórðu samtykt á tingi og at landstýrismaðurin í mentamálum, Jenis av Rana, er úr sama flokki.

Høvið varð at síggja allar innkomnu filmarnar á eini røð av teldum í gongini í Námi. Nú kappingin er av verða allir teir 19 innkomnu filmarnir at síggja á Nám og Snar profilinum á Facebook. Síðan verður filmskappingin eftirmett.

Tey metingarvirði, sum dómsnevndini hevur brúkt, eru søgan sjálv, hvussu filmiska frásøgusnildið er brúkt og hvussu tøknin er frágingin. Eisini varð mett um øll loyvi eru í lagi at vísa filmin og hvussu hann kann brúkast í undirvísingini.

Teir 19 filmarnir komu frá hádeild í fólkaskúlanum og miðnámi. Allir filmar uttan ein høvdu hildið seg innanfyri teir lýstu 7 minuttirnar. Tann eini filmurin var 2 minuttir longri, men varð tó ikki diskvalifiseraður. Glasir og skúlin á Argjahamri vóru best umboðaðir í kappingini, men filmar komu eisini frá Tekniska skúla í Klaksvík, Hoyvíkar skúla, skúlanum við Løgmannabreyt og Eysturskúlanum.

Dómsnevndin taldi 6 fólk, 3 kvinnur og 3 menn, sum vórðu vald í Námi og í Kringvarpinum. Árni Øregaard, margmiðlasmiðjur, hevur verið formaður.

Nám ynskir vinnarunum til lukku og takkar fyri stóra áhugan at vera við í stuttfilmskappingini hjá Námi. Nám takkar eisini Kringvarpinum fyri gott samstarv. Nám minnir samstundis á stuttfilmskappingina, sum Klippfisk skipar fyri um vikuskiftið.

Árni Øregaard tók myndirnar.

Kreativur háskúli

Í dag bjóðaði Pernille Mejslov okkum í Námi til framsýning á Føroya Fólkaháskúla, har hon undirvísir í kreativari skriving og tekning. Hon er úr Lejre kommunu við Roskildefjørðin. Samstundis løgdu hon og Rigmor Dam seinastu hond á næmingablaðið Tjaldrið, sum er eins gamalt og háskúlin, 120 ár. Næmingarnir hava sjálvir gjørt alt blaðið og myndprýtt við tekningum og fotomyndum. Á baksíðuni er fotomynd av eini instalatión við eini song og slóð til tónleikastykkið Sovi Bara hjá Jónas Langgaard.

Eftir gongini hava næmingarnir á heystskeiðnum gjørt ein stóran máling, har tey eiga eitt petti í part. Næsta ár er málninguri ein annar, sigur Pernille.

Permuna á søguliga Tjaldursblaðnum hava teir tríggjar Ýr Ákadóttir, Paulina Joensen og Annika á Fløtum Rasmussen gjørt.

So ganga vit gjøgnum túnið, heilsa uppá nýggja stjóran, Hedvig Weserlund Kapnas, og ganga yvir í Hansastovu, sum er kreatva húsið, har eisini kjallari er. Fyrst fyri eru litfagrir fuglamálningar hjá Anniku, su er 18 ára gomul og úr Kollafirði.

So fara vit inn í stovuna, har fleiri arbeiða við ymsari tøkni, ymsum myndaevnum og formatum. Fyrst fyri er 21 ára gamla Poulina av Oyri, sum hevur serligan alsk til skriðdjór, hon hevur eina pythonslangu, og so ger hon nógv við mandalatekningar. Poulina hevur teknað alt tað hon minnist, og vónar, eins og hinar vit møta, at kunna liva sum listafólk.

Okkara ørindi eru at síggja avrikini, sum Pernille hevur bjóða okkum til, nú skúlin í Hornabø í Havn fyllir 120, og kanska fáa eyga ein nýggjan teknara ella illustratør til komandi bókaútgávur.

Við síðuna av Poulinu arbeiðir 16 ára gamla Ýr Ákadóttir av Tvøroyri. Eisini hon hevur teknað síðan hon minnist, og droymir um at kunna liva av list og at arbeiða sjálvstøðugt heimanífrá.

Triðja unga myndlistakvinnan, sum vit møta á heystskeiðnum í háskúlanum í Hornabø, er 17 ára gamla Amy Sofía Poulsen úr Miðvági. Í Tjaldursblaðnum upplýsir Amy, at hon hevur teknað síðan hon fýra ára gomul gekk í barnagarði, droymir um framhaldandi at búgva í Føroyum, og at sleppa at tekna til film og bøkur - og at skriva.

120 ára haldið verður á skúlanum fríggjadagin. Rigmor, sum eins og Pernille er lærari, fæst við at gera gamla skúlan mitt í Havn sjónligan. Hon spyr meg, hvat eg hugsi, tá eg hoyri Háskúlan nevndan.

- Ull, sigi eg. Fyrr søgdu vit, at ull er Føroya gull, men í dag er ull okkara avbjóðing. Meðan alt kann gerast tann bera ull, ikki minst í munni, so kann ullin eisini foredlast og verða nakað heilt nýtt og ovæntað, kanska ein merkivøra, ið fær sítt egna lív á filmi sum ein stjørnutroyggja til dømis. Tað er avbjóðingin, haldi eg fyri í gongini í Háskúlanum. Og so aldrin at sova dagin burtur, men altíð halda seg aktivan í mun til áhuga og setning.

Og júst tað knýtir til eitt tónleikastykki, sum Jónas Langgaard hevur gjørt til næmingablaðið Tjaldur og fotomyndina av installatiónini á baksíðuni á blaðnum, sum er av eini song! Fylg hesi slóð og hoyr Sovi Bara hjá Jónas Langgaard.

Takk fyri innbjóðingina!

Netflix ger tað aftur

Eftir eitt hálvt ár við ongum, slettis ongum, áhugaverdum filmi yvirhøvur, tørnar Netflix nú fyri við einum mafiafilmi, sum bara stroymingarrisin hevur havt ráðini til at gera lidnan. Einki annað filmsframleiðslufelag vildi fíggja ovurhonds dýra filmin, sum út á dagin í dag, mikudagin 27. november, varð leysgivin at síggja.

Talan er um The Irishman hjá Martin Scorsese, sum letur okkum fylgja við, hvussu leikur fór um ólavsøkuleitið í 1975, tá amerikanski fakfelagsformaðurin Jimmy Hoffa (Al Pacino) varð fyribeindur, hvarv og aldri kom aftur í aftur. Sjey ár seinni, hin 30. juli í 1982, varð Jimmy Hoffa lýstur deyður at vera, in absentia. So løgið tað ljóðar, er tað fyrstu ferð at Al Pacino hevur spælt í einum Scorsese filmi.

Stillføri høvuðsleikarin er Frank Sheeran (Robert de Niro), ið hevur eyðknevnið írin, tí hann er ein lítillátin og altíð álítandi arbeiðarpatriotur, sum er av írskari ætt, og sum frá líður fer at ganga blóðdryppandi ørindi fyri mafiafamiljuna Bufalino, har Russel Buffalino (Joe Pesci) er patriarkurin.

So flyta vit okkum á ellisheimið, har írin nú situr 83 ára gamal í rullistóli og fortelur søguna, sum hóast hon er briljant og sannførandi heimssøga heilt frá endanum á øðrum verðaldarbardaga og fram, í hálvan fjórða tíma, er einføld og løtt at fylgja við í.

Og her er tað, at kostnaðarmikla yngingarviðgerðin, sum er talgild, fær ein leiklut, so vit síggja somu leikarar sum ungar og samtíðareldri, 77 ára gamla nútíðar De Niro, sum 24 ára gamlan og nýheimkomnan amerikanskan krígsveteran úr Italia, til núverandi aldur og 6 ár eldri.

- It is what it is. Tað er tað. Hartil er tað komið. Nú er tað har. Tað er tað. It is what it is. Soleiðis fella orðini frá Russel Buffalino til Frank The Irishman Sheeran. Vinmaðurin Hoffa er farin ov langt og má steðgast. Nú er tað komið har til.

Soleiðis ljóðar, tá ólærdir arbeiðsmenn við alt ov nógvari bráðkomnari pengamakt skifta orð, álvarsorð, sum ikki kunnu takast aftur og enn minni venda løgdum ætlanum.

Men ber tað til at beina fyri einum av sínum egnu?

- I went to school for five fucking years, sigur órættaði Hoffa, og sipar til fangahúsið, har hann gekk livsins skúla.

Hetta er samfelagslig uppstigan hjá einum ungum arbeiðara, íranum Frank Sheeran, sum í byrjanini longu er krígsveteranur heima í Philadelphia, og nú søgan tekur við, er einsamallur á ellisheimi. Fyrsti hann møtir sum ungur eftir kríggið, er Russel Buffalino, ið hjálpir honum við einum uppsteðgaðum motori. So koyrir tað bara, sum sagt verður. Mutur sum lív og vinnuvegur, meðan katólska kirkjan signar. Hon er kittið í litfagra mafiasamfelagnum.

Írin møtir Angelo Bruno (Harvey Keitel), sum í mínum eygum er mest hugtakandi fysiognomi í øllum filminum, hóast leikluturin er lakoniskt lítil.

Hetta er ein filmur um trúfesti, har klipt verður róliga aftur og fram. Hin mafiahelvtin, sum eisini svør til trúfesti, heldur fyri, at kunnu teir drepa ein forseta, so kunnu teir eisini drepa ein fakfelagsforseta. Sipað verður til John F. Kennedy og sjálvan Hoffa, sum nýggi filmurin hjá Martin Scorsese ikki smæðist fyri at siga, at amerikanska mafian í báðum førum drap. Soleiðis er tað.

- Kom okkurt til tíni hús, so koyrdu vit tað. Kom okkurt ikki til tíni hús, so var tí at vit ikki koyrdu. Vit kunnu steðga Amerika, nær tað skal verða, sigur ein sigurssælur Hoffa, ið enn ikki veit, at nakar vil honum ilt.

Fyrstu ferð hann er í sambandi við íran er um telefonina. - Vilt tú verða partur av hesi søgu, spyr Hoffa hin fámælta íran, sum lágmæltur sigur: Yes I Will...

- Eg helt, eg tosaði við General Patton, sigur írin tá hann leggur rørið á. Telefonina eigur Russel Buffalino, sum allan vegin er formidlari í gongdini í filminum.

Hetta er ein mannfólkaverð. Vit hoyra um pensiónkassar við millónum í, sum Hoffa hevur atgongd til, samstundis sum heimssøgan úr amerikanskum sjónarhorni verður brett út um bakløriftið, annar verðaldarbardagi, Kennedyhúskið, Kuba, Castro, Svínabuktin, morðið á John F. Kennedy, Watergate og Sarajevo.

- Einastu, tú ikki kanst líta á, eru millióningabørn, sigur Hoffa, ið er sansaleyst óður inn á Kennedyfólkini. Og nú er Bobby farin at kanna alt, sigur hann í øðini heima í stovuni.

Nixon kemur til, tí hann fær hópin av pensiónspengum frá Hoffa og The Teamsters. Hetta er effektiv og ikki sørt stuttlig søga við filmi sum fremsta nation-building miðili.

Hoffa er eitt hysteriskt reyvarhol, sum bara rópar og hevur - í skapi av aldrandi Pacino - eitt rættuliga avmarkað kenslu- og ræddarregistar. Hinvegin roynir hann at fáa innisæla íran at opna seg, men til fánýtis.

- Tú sigur mær aldri, hvussu tú hevur tað, sigur Hoffa við íran, og sendir okkum ein tanka til filmin Joker, ið fánar í hesum selskapi. Írin verður lagaður og skaptur, so hann seinni endurtekur alt tað, ið hann hevur lært.

Dømi um vána eftirmæli av Hoffa er, at í filminum letur Scorsese hann seta seg púra órørdan at súpa ein bíligan ís á einum diner, tá sjónvarpið ber tíðindini um at John F. Kennedy er myrdur. Írin hyggur eftir honum. Fyrr í filminum hevur hann undrað seg yvir, hvussu ein kann drepa ein av sínum egnu. Ikki bara tankin, men sannkenningin um, at Hoffa er meir enn ódamligur, er gróðursettur og farin at næla. Og so er hann turrisligur avhaldsmaður, hysteriski Hoffa. Og tað verður bara verri. Hann missur sansin fyri øllum gerandisligum viðurskiftum og hevur ongan realitetssans. Ein simpul maður er fangaður í síni egnu ómentaðu fávitsku.

- Hann kann ikki halda fram at tosa soleiðis við okkum, siga samstarvspartarnir og undirsáttarnir.

Longu í byrjanini verður avdukað, at tað er advokaturin hjá Hoffa, Bill Bufalino (Ray Romano), sum í rættinum skal verja leigudrápsmannin Frank Sheeran, íran, fyri níðingsgerðina, at drepa vinmannin Hoffa. Og rættarverjan er so mikið góð, at vit sita spent gjøgnum allan film, at frætta, hvussu írski vinurin og lastbilaførarin kundi koma í tað støðu, at hann beindi fyri Hoffa, ið brúkti alt lívið at bøta um viðurskiftini hjá júst lastbilaførarum og øðrum flutningsarbeiðarum í International Brotherhood of Teamsters. Tað er henda frásøguliga filmskjarna, ið ger filmin so áhaldandi góðan.

Tónleikurin er tíðarrættur, hetta er arbeiðarin, ið hevur bowling sum savningramentan. Kvinnurnar eru at hyggja eftir og at investera í. Soleiðis er tað.

“The guy with the gun” verður írin nevndur í einum setningi, tí eftir fýra ár í Italia dugir hann at skjóta, vera í kríggi og at tosa italskt, sigur nýggi mafiaarbeiðsgevin við ein annan.

Filmurin dvølir við smálutir, ið eiga at verða sæddir á stórum lørifti og í góðum stólum og rúmi. Hetta er ein krevjandi biograffilmur, har gott er at gera seg út við Jack Daniel’s í kopphaldaranum. Angin, smakkurin og liturin á Jack Daniel’s gongur væl afturvið The Irishman. Og so slær hann í báðum førum hart, drykkurin og filmurin. Estiskt fært tú huga at lesa til arkitekt, bona bilar og eta steaks við feittmarmoreraðari rond.

Greitt er, at alment fíggjaða kríggið fyrst skapti og herdi íran og síðan gjørdi hann til perfekta drápsmannin í soldinum hjá amerikansku mafiuni, ið eisini hevði rót í Italia, so tað allan vegin er ein lønandi amerikanskur vinnuvegur hjá einfoldigum men marknaðarsterkum entreprenørum.
Søgan byggir á sjálvævisøguligu og sannferdigu bókina I Heard You Paint Houses um Frank The Irishman Sheeran, sum Charles Brandt skrivaði í 2004.

Set-up’ið er sannførandi sum altíð hjá harðrenda søgumanninum Scorsese, sum nú eisini er vorðin gamal og gevur sær stundir, í løtum kanska ov nógvar og góðar, at knýta saman eina orsøk, amerikanskt patriotkríggj í Italia og italsk familjukríggj í Amerika. Alt fyri at halda maktina og ávirka samfelagsgongdina, tá tú einki álit hevur á nøkrum uttan harðskapi, sum er tað einasta barometur og parametur, ið tú sum maður og valdspersónur hevur førleika til at arbeiða við. Kríggj elvir til kríggj, og fongsulsrevsing fyri brotsverk elvir til meira fongsul og fleiri brotsverk. Tað er áleið moralan.

Tá hann er bestur, dvølir filmurin við avleiðingarnar hjá hesum aldrandi manni, Frank the Irishman Sheeran, sum nú hyggur aftur á ógerðirnar, filmiskt nakað mildari enn eg hevði væntað.

- Øll eru deyð, siga CIA agentarnir við Sheeran á ellisheiminum í endanum á filminum. Hann hevur júst verið og keypt sær eina írskt-grøna kistu fyri 6000 dollars. Tá fekk hann 1500 dollars í avslátturi og skuldi taka hana við sær, kistuna.

So rullar hann í koyristólinum til prestin af fáa seinastu oljuna. Ein deyðamerktur filmur er komin at endan. - Hvør fer at ringja og sigi sovorið í telefonini, mutlar írin fram fyri seg, og presturin skilir einki. Tigandi írin tekur tøgnina við sær. - Tú hevur lívið fyri tær, sigur hann við ungu sjúkrasystrina, ið mátar blóðtrysti. - Og lat hurðini standa á glopp, tá tú fert, sigur einsamalli maðurin við deyðanum í durinum.

Ein nemandi poetisk søga. Um úr ongum at vinna alt og bøta við meira. Einsemi, har sjálvt tíni egnu børn ikki vilja kennast við teg. Um filmurin Joker fyrr í ár spurdi mannin, hvussu hann hevur tað, so spyr hesin enn harðari: Maður, hvussu hevur tú tað? 

Tríggjar vikur í amerikanskum biografum kvalifisera filmin at koma í Oscarkappingina, og so kann hann vísast á heimavølli, sum er privati sjónvarpsskíggin hjá hvørjum einstøkum, har stroymingartænastan bjóðar hald. Og tað er í dag, mikudag 27. november, kvøldið fyri Thanksgiving Day í USA, at filmurin nú sæst her.

Ikki tí, hevði annar av teim báðum biografunum, Atlantis í Klaksvík og Havnar Bio í Havn, valt at vísa filmin, sum er tøkur í hesa stuttu tíð, so høvdu teir verið tveittir úr góða samstarvinum, sum biografarnir eru í beint nú.

Hetta vísir tvíeggjaða svørðið, sum Netflix er.

Annan vegin fíggja tey nakrar av bestu biograffilmunum ár undan ári, og hinvegin máa tey støðið undan biografvirkseminum, sum er at síggja film á stórum lørifti í felag, kring allan heim.

Netflix hevur eisini havt ráðini at keypa seg inn í eina bretska Arthaus-ketu av biografum, so tey har hava trygd fyri, at teirra filmar eisini verða vístir millum fólk í biografi.

Sterka stroymingartænastan hevur eisini eydnast at sáa og skapt split millum árligu filmstevnurnar í Venezia og Cannes, har tey í fyrra førinum vísa Netflixfilmar og als ikki í hinum førinum. Kanska er tað tí, at vatnflóð hevur herja í Venezia seinastu dagarnar.

Hvørja avirkan Netflix fer at hava á biograffilm framyvir veit eingin. Men ein avleiðing av teim at síggja til endaleysu røðum, sum spretta úr stroymingartænastunum er, at ein app er uppfunnin, sum á mobilum gadgets kann spola við skjótari og hálvskjótari ferð, tá røðirnar dovna, verða keðiligar og krevja ov nógva tíð at verða sæddar og skapa umrøðu. Helst er appin eitt greitt tekin um, at ovurhonds konsummerkta filmsforbrúkarrisman fer at halda uppat, í hvussu er soleiðis, sum vit í dag kenna hana við røðum eftir røðum, har lítið og einki hendir, eisini hiðani úr Norðurlondum.

Og so er hóskiligt at nevna, at millum mongu filmarnar á Netflix eru eisini Scorsese verkini Mean Streets (1973) og Goodfellas (1990).

Øll við áhuga fyri filmi eiga at síggja The Irishman. Ger teg væl út, set teg væl til rættis og skrúva hart frá í heimabiografinum. Tað er tað.