Hvammurin reistur

 

Í dag var reisigildi í Hvamminum í Tórsbyrgi. Við Jón Kragesteen sum undangongumanni og stigtakara, hava fólk í Tórsbyrgi, sum er elsta eigarafelag í landinum, samstarvað við teir báðar grannarnar Lágargarð, omanfyri, og Boðanesheimið, niðanfyri, um eitt vakstrarhús, har grønmeti skal dyrkast á 120 innilokaðum fermetrum á staðnum har, sum teir tríggir matriklarnir møtast í gróðrarríku lagdini. 

Formaður í eigarafelagnum er Høgni í Stórustovu, sum hevur verið í hjallinum eftir flagginum og á mittastu myndini niðanfyri sæst ovastur í stiganum.

Elsti maður í Hvamminum, Gunleivur Dalsgarð, opnaði og skonkti skúmandi vínið. Børnini fingu sodavatn og gummibomm.

36 hús eru í Tórsbyrgi, har tey fyrstu fluttu inn í 1976. Gunnar Hoydal hevur teknað húsini, sum í mun til aðrar kommunalar byggiætlanir liggja sjáldsama væl í lendinum. Eftir kommunalu byggiætlanina Tórsbyrgi komu Berjabrekka, Inni á Gøtu og Millum Gilja.

At dyrka grønmeti til egið borð, er eitt rák, sum fer um allan heim, og nú eisini er komið til okkara í eysturbýnum í Havn. Her hava kvinnurnar við Janu Mikkelsen á odda longu havt plantukassar, sum síggjast til høgru á myndini niðanfyri, í eina tíð og við serligum hepni dyrkað hvítleyk og so gularøtur, pastinak, hvítamai, radisur, lollo bionda, grøntkál og brokkoli.

 

- Gudmund Nielsen, byggifrøðingur, hevur teknað vakstrarhúsið í Hvamminum, og nú fara vit at gera eina ætlan um innrætting í nýreista vakstrarhúsinum við skilaveggum, har vit umframt plantur og produktión, eisini ætla at hava undulátar, sigur Jana, og fortelur mær, at ikki færri enn 18 undulátar eru í bara tveimum húsum her í býlinginum. 

- Umframt góðu royndirnar við grønmetiskassunum uttandura, ætla vit at fáa passiónsfrukt og jarðber at vaksa innandura, tá Hvammurin er innilokaður, sigur Jana og hyggur oman á Boðanesheimið, sum sæst í baksýni á myndunum niðanfyri.

- Týðandi og sjónligur partur av vakstarhúsinum verða vindeyguni í júst hesum næsta grannahúsi, Boðanesheminum, sum av einum konstruktiónsfeili verða skift út, og so koma her niðan í Hvammin, í staðin fyri at verða koyrd burtur, sigur Jón, og ger vart við, at hetta hugskot um nyttu og endurnýtslu í nærumhvørvinum kom frá Kemm Poulsen, tá hann var til umlætting á heiminum og sá niðan í brekkuna. 

- Nýggju vindeyguni eru komin til landið, sigur Jón, ikki sørt spentur um, hvussu veggirnir í Hvamminum endaliga fara at taka seg út tá vindeyguni eru sett í.

Bæði Tórshavnar kommuna og Búnaðargrunnurin hava stuðlað ætlanini við Hvamminum. Í umsóknini til Tórshavnar kommunu varð dentur lagdur á alivøkstur, aquaponics, sum er, at fáa plantur at vaksa í vatni, sum fiskur taðar. 

Í grundevingini fyri at stuðla ætlanini við Hvamminum í Tórsbyrgi, sigur Búnaðargrunnurin, at ”Tykkara umsókn leyk á sera góðan hátt ásetingina í reglugerðini um, at umsóknirnar skulu kunna metast at hava munandi týdning fyri menning av føroyskari grønmetisvelting og grønmetisframleiðslu. Eitt tungtvigandi atlit í metingini var tykkara ætlan um vitanaruppbygging og vitanarbýti, sum skal gerast av kønum fakfólki.”

Ræst í ein fart

Nýggi føroyski køkurin hevur ikki bara gjørt tað vanligt at fara út at eta á høgum matlistarligum støði, men eisini enduruppfunnið gamlar rættir og matgerð. Ræstur fiskur er eitt øki og støði, sum tykist rúma nógvum, eisini við garnatálg, sum ivaleyst er ein stór avbjóðing, tá umræður at finna markið fyri, hvat býarbúgvin vil rinda fyri og njóta, tá hann ella hon, eins og útlendsk ferðafólk, fara á kafé mitt á degi í miðbýnum. 

Tað royndi eg henda dagin í Bitanum, sum er við Steinatún í hølunum, har ikki bara Simme Musikkhús einaferð var, men eisini barberurin og rithøvundurin Valdemar Poulsen, og seinni bilstøð og sjónvarpsleiga. Setir tú teg við vindeygað omaneftir, sært tú oman á ístandsettu handilshølini hjá kommununi, har S.H.J. Radiohandil einaferð var við grammofonplátum innan tey fluttu oman í handilshølini hjá Ebbu, har Basalt og Landskrona eru í dag, og Guðrun & Guðrun aftur eru komnar inn, eftir at hava hildið til hjá gamla Ælaboganum omanfyri Kissa í Tórsgøtu. Og meðan eg úr panoramavindeyganum hyggi oman eftir gongugøtuni, sum til vinstru hýsti Thomas Dam við knallertum og Hans Joensen við klædningum, og so Handilskjarnanum, ið átti einastu føroysku rullitrappu, men aldri korresponderaði við risastóra Føroya Banka hinumegin, sum nú er tekniskur partur av Tórshavnar kommunu og á niðastu hædd Visit Tórshavn og Gómagott, so er Esther komin við matseðilinum, og eg bestilli nummar eitt, ræstan fisk.

Millum útlendsku ferðafólkini vil eg kanna, hvussu tey uppliva, fata og taka til sín eina nýtransformeraða siðvenju úr gamla føroyska køkinum, fyri ikki at siga hjallinum. Ræst og garnatálg.

Eftir lítlari løtu er hann komin, bitin við røstum fiski, ið er vendur í garnatálg, fiskurin, við dampaðum spískáli, dildmajonesu, súltaðum stikkulsberum og garnerað við vesterhavsosti, ið er rivin, so tað sær út sum ull omaná fullkornsbitanum.

Meðan eg lesi enska tekstin á matseðilinum, matstovurnar hava verið framúr at enduruppfinna málið, og tyggi uppá orðið fermented, ið hevur vælsignað føroyska ræsing og sett hana í ein heimssamanhang, smakki eg bitan, leitandi eftir grantálgini og ræsta fiskinum, tí eg væntaði, at hetta kundi gerast ov stór avbjóðing hjá ferðafólki, serliga teimum, ið hava verið í Íslandi og roynt havkall, bara fyri at smakka Svarta Deyða, sum tey gera við maðkum og tekila í Meksiko. 

Men nei, her varð einki, ið legði seg tjúkt og óunniligt upp undir góman. Her var fullkomin harmoniur og sloktur vælsmakkur, við varisligum tónum úr eini væl komponeraðari symfoni úr Norðurhøvum. 

Hugtakandi sjáldsamt og mettandi, hóast undirliggjandi bitin bara er ein hálv breyðflís. 

Hóast sýnið omanyvir bitanum kundi verið grafiskt greiðari enn ein ullarlagdur úr Norðurhøvum, so smakkaði ræsti middagsbitin mær framúr. Hetta var eksotiskt, passandi til eina avmálda máltíð á middegi í miðbýnum, nú samfelagið fer í gongd aftur, og tú kanst fáa ein skundverð, har hin ovasti er ræstur, í ein fart og uttan at fáa parkeringsbót. 

Væl gagnist!

Trælaskip í koronatíð

Jógvan Hugo Gardar tók myndina í Ánunum

Korona leggur nógv á blik. Tá hugsi eg ikki bara um uppstandilsið á arbeiðsplássum, tá onkur hevur ferðast, sum eg sjálvur gjørd síðst í februar, men heldur um russiska flotan, sum fiskar á okkara leiðum, og so liggur í føroyskari havn og umskipar veiðuna í teirra egnu móðurskip, innan næsta túr. Og tað eru ikki hissini skip. Í fólkatali eru tey sum øll fólkini í Kirkjubø, ella øll fólkini í Famjin, ella øll fólkini í Sandvík, ella øll fólkini í Lopra, umsett til menn, bara menn, sum í arbeiðsførum aldri, forvinna til alla bygdina.

Nú varð so staðfest, at fleiri av manningini í tveimum av hesi flótandi russisku fjarstøðubygdum høvdu korona.

Hvussu føroyski kanningarmyndugleikin varð sloppin umborð at kanna veit eg ikki, men tá eg frætti at skipini fóru avstað, annað norðureftir at fiska meir og hitt suðureftir í hitan at selja, fekk eg tann tanka, at hetta var eitt upplagt stað at filma eina framtíðardystopi, sæð við føroyskum millumtjóðaeygum, um tað bara eydnaðist einum filmsliði at planta eitt ella fleiri loynikamera umborð, ella fekk ein fiktivan persón at mynstra og vera keldu, og so hvørva í eini tryggari havn.

Jógvan Hugo Gardar tók myndina í Ánunum

Greitt er, at í samfelagsskipanini, sum hesi skip eru tengd at og virka undir, eru mannalív bílig og hava lítlan týdning, forvinna tey ikki útgerðarmanninum til dagin og vegin - og helst eitt sindur afturat. Hvussu livikorini eru umborð, vita vit einki um og sætt at siga rakar tað ikki okkum. 

Og tó.

Fyrr hevur ein føroyskur garnabátur verið filmaður við journalistiskum nærlagni og nýskapandi filmiskum frásøgusnildum, millum annað úr tyrlu og brandstiga, so tað longu tá sá út sum úr dronu, tá ein av manningini hvarv. Ein skakandi søga úr okkara egna flota um at forvinna til dagsins uppihald hjá næstrafólkum, ið sita hinumegin á klótuni og bíða eftir at fáa eina tuggu í munnin.

Í hesum nýfunna profittmaksimerandi russaraumhvørvi, ið føroyska summarkoronan av tilvild avdúkaði, og har proletarar neyvan hava stúvað seg saman av egnum fríum vilja, men heldur eru nútíðar trælir, røkkur eingin myndugleiki annar enn ótamdur Mammon, og so teir samstarvsfelagar, hesir andlitsleysu trælahaldarar finna á leiðini meðan teir hugfarsliga sigla á lívshavsins bylgjum.

Við sendingini um føroyska garnabátin og bankabókini um svik í bakspegilinum, seti eg mítt álit á, at upphavsmaðurin og reportarin kemur aftur úr farloyvi og møtir væl upplagdur til arbeiðis at geva okkum innlitsfullar upplivingar saman við framúr myndamanninum. Kanska serliga har tað snýr seg um proletrarar, ið ongan góðan eiga, tí eingin talar teirra søk. Og hví skuldu vit tað. Trælatíðin er jú langt síðan av. Tað læra vit í skúlanum. Og fyri at gera allan søguligan iva til skammar, samtyktu Sameindu Tjóðir eftir kríggið eina yvirlýsing, sum í grein fýra sigur, at: Eingin skal liva í trældómi ella trælkan; trældómur og trælahandil av øllum slag skulu verða bannað.

Men koronasmittan fekk meg at síggja øll trælafrígerandi frælsisbrøv í nýggjum ljósi, gjøgnumlýst av nýfunnari mammonsmittu.

Um mammon er upprunaliga sjúkan og korona bara er lakmusroyndin og endaliga staðfestingin av einum sjúkum samfelag, skal eg ikki taka støðu til. Bara, at nú landið er við at koma í gongd aftur, leingist mær eftir innlitsfullum upplivingum av heimrustini. Meir býr ikki í orðunum, ið eru ein heilsan til øll, ið eru komin úr summarferiu, og so serliga til ein journalist og myndamann úr okkara egna veruleika. 

Vælkomin aftur til arbeiðis!

Hásummar

Nú er hásummar. Hvørki sýnið ella sólin gera av, nær hásummar er, men heldur nær kampingplássið yviri við Strond í Havn er fult ella ikki. Tað er ýtið, sum útróðarmenn søgdu fyrr, ella Benchmark og Vergleichstest, sum vinnulívið og týskarar siga í dag. Í gjárkvøldið um midnáttarleitið kom Norrøna á Havnina og alt varð fylt upp, bilar og kampingvognar í øllum líki. Fyri endanum longst burturi hava nakrir longu í farnu viku stúvað seg saman, helst fyri at halda ólavsøku, so tætt, festligt og minniligt, sum til ber í ár.

- Nú er tann lagaliga løtan at enda komin!

Foto: Jens Kristian Vang

- Her verður søgan søgd um eitt ógvuliga týðandi skeið í okkara nýggju vinnusøgu, sum fulkomuliga hevur broytt okkara samfelag, og útlitini fyri framtíðar menning, segði Líggjas í Bø, tá bókin "Av føroyskum firðum út í stóru verð" varð løgd fram á Bakka í gjár.

Eftir at hava ynskt høvundunum til lukku við bókini, helt Líggjas í Bø hesa kveiktu røðu undir yvirskriftini:

Hugburðurin til nýggjar vinnur

Ídnaðargerðin av samfelagnum í farnu øld hevði við sær, at nógv fólk fluttu av bygdunum til stórplássini.

Hetta merkti, at stórur partur av fólkinum á størru plássunum, høvdu sínar røtur í bygdunum, sum avfólkaðust meira og meira. Hesi fyrrverandi bygdafólk harmaðust um hesa gongdina.

Ivaleyst hevur hugsjónin um bygdamenning sín uppruna í hesum fyribrigdi, og bygdamenning  fekk stóra undirtøku í 60- og 70-árunum. Ein avleiðing av hesum var herrópið “Flakavirki á hvørjum tanga.”

Og tá ið so prátið um laksaaling í Føroyum tók seg upp, gjørdi sama grundhugsan seg galdandi, um alarar sum eitt slag av traðarmonnum á føroysku firðunum.

Tá ið stóra alikreppan kom, mátti ásannast, at hugnaligi dreymurin  um ali-traðarmenn, ikki hevði hald í veruleikanum - ja var beinleiðis skaðiligur.

Egnar royndir 

Tá ið prátið um laksaaling í Føroyum tók seg upp, helt eg hetta vera sera spennandi. Og saman við nøkrum øðrum klakksvíkingum var eg við til at stovna fyrstu vinnuligu alifyritøkuna í Føroyum: p/f á Strond. Forsprákari var ein ungur verkfrøðingur, sum æt Jógvan Hansen. Í fyrsta umfarið settu menn kr. 50.000 í part í sum partapening. Tað mundu vera einir 5-6 partaeigarar at byrja við, men tað komu nakrir afturat seinni.

Tíverri gjørdist neyðugt at hækka partapeningin fleiri ferðir.

Tað vóru fleiri, ymsastaðni í landinum, sum hugsaðu tað sama, m.a. Bakkafrost, men tað var, eftir øllum at døma, p/f á Strond, sum fekk tað fyrsta loyvið.

Tað var ógvuliga spennandi. Royndirnar vóru ongar, og vitanin sera lítil.

Vit høvdu samband við Dag Múller, stjóra á norska Havforskningsinstituttet, og hann skipaði fyri, at stjóri okkara slapp til Noregs at kunna seg eitt sindur um laksaaling.

Men strilti gekst. Í 1982 vóru tó tikin 45 tons, sum vóru seld fyri 1,5 mill kr, t.e. góðar 30 krónur fyri kg.. Men hallið hetta árið var yvir 2 mill.!

Í november árið eftir vóru 26.000 fiskar í 6 ringum - hetta var eftir at 18,000 fiskar vóru slopnir til rýmingar!

Eg haldi, at vit høvdu eitt slag av vátfóðri at fóðra við. Men so kom hugskotið um at nýta vanligt fiskaslógv av Kósini. Tað fekst ókeypis og bleiv so tveitt út í ringarnar.

Stjórin var sum nevnt verkfrøðingur. Hann fann so uppá at umbyggja eina vanliga betong blandimaskinu til at skræða slógvið sundur, áðrenn tað var tveitt í ringarnar. Hetta kendist sum eitt risa framstig.

Tað var vónleyst at fáa raksturin at hanga saman, hóast partapeningurin varð øktur 3 ferðir.

Í 1984 var eingin annar útvegur, uttan at fara í likvidasjón. Og oman á tað heila hingu nakrir av stovnarunum uppá eina stóra kausjón í Sjóvinnubankanum!

Stundum verður sagt, at “av skaða verður tú klókur, men sjáldan ríkur”. Og tað kann vera nakað um tað.

Eg misti í hvussu er ikki heilt mótið, tí nøkur ár seinni hevði eg hug at royna aftur.

Í 1990 keyptu javnaldri og vinmaður mín, Grímur Rasmussen, Símun Pauli Konoy og eg sjálvur alifyritøkuna hjá Trygva Laksafoss, í Hvannasundi, við smoltstøð á Norðtoftum. 

Vit kallaðu felagið fyri Eyst-Lax. Grímur, sum hevði verið skipari, var stjóri og eg tók mær av tí fíggjarliga.

Alingin var ógvuliga nógv broytt, bara hesi fáu árini síðani Strond helt uppat. Men tað var framhaldandi nógv og strævið arbeiði.

Vit royndu at spenna okkum út. Vit bygdu brunnbátin “Tjørnunes” til at flyta laksin til Klakksvíkar við, at kryvja.  Báturin varð bygdur í Fuglafirði í krepputíðini í 90-árunum, og var einasti nýbygningur, sum kom í flotan í fleiri ár.

Eyst-Lax innrættaði sær kryvjivirki í hølum hjá fyrrverandi Dáva-virkinum á vestursíðini í Klakksvík. Seinni bygdi Eyst-Lax saman við Faroe Salmon eitt stórt nútímans kryvjivirki á kajini í Klakksvík, fyri meira enn 50 mill kr.

Í Eyst-Lax høvdu menn eisini ein dreym um at góðska fiskin meira, og hesin dreymur varð framdur í verki: vit innrættaðu eitt porsjónsvirki, ikki ólíkt tí hjá Bakkafrost, í leigaðum hølum í Fuglafirði.

Hetta varð gjørt í samstarvi við Fiskasøluna, sum tók sær av søluni.

Sum tíðin leið hevði Eyst-lax eitt rættiliga spjatt og fjølbroytt virksemi, sum eisini var ónáttúrliga spennandi at fáast við.

Eyst-Lax hevði, sum teir flestu, bæði góð og minni góð ár. Og mátti - eins og allar hinar alifyritøkurnar - lúta, tá ið stóra alikreppan kom, aftaná aldarskifið.

Alikreppan

Alt fór meira ella minni av knóranum.  Tað vóru so nógvir tættir í alingini, Allir sótu hvør í sínum lagi, hvør við sínari vitan og orku - og fingu einki gjørt.

Alararnir vistu nógv um aling, bankamenninir alt um fígging, grannskoðararnir komu við sínum íkasti, og serfrøðingarnir á Heilsufrøðiligu starvsstovu vistu um lívfrøði, fiskaheilsu og sjúkufyribyrging.

Her skuldi ein samskipan til. “Neyðin lærir nakna kvinnu at spinna.” Sigur eitt orðatak.

Tað var júst neyðin, sum rak partarnar saman, og tað kom eitt tíðarskeið við tjaki og støðugum fundarvirksemi, har allir lærdu av hvørjum øðrum.

Føroya Banki og Havsbrún áttu stóran part av alingini, og høvdu sjálvandi ein lykla leiklut í øllum tí, sum tá fór fram.

Eg síggi fyri mær tað stóra fundarborðið í Føroya Banka, har allir luttakarnir sótu kvøld eftir kvøld og míktu støðuna.

Og nógv virksemi var eisini umframt teir stóru felagsfundirnar.

Endurreisingin

Smátt um smátt hómaðist ein heildarloysn, sum allir partar kundu kennast við. Og hon er stórt sæð tann aliskipanin, sum vit hava livað við síðani.

Samstarvið ímillum allar partar hevur verið fyrimyndarligt. Og neyvan hevur nakar eina betri skipan enn vit. Seinastu 15 árini hevur tað gingið støðugt framá

Nýggja Bakkafrost

Tíðin hjá “traðarmanna alibrúkunum” var farin, alingin skuldi skipast í størri eindir, og norðanfyri varð loysnin, at allar alifyritøkurnar vórðu lagdar saman við Bakkafrost.

Men so skuldu pengar á borðið. Tað var nógvur kapitalur til í landinum, men alivinnan var komin í so ringt orð, at ongin droymdi um, at seta sínar pengar har.

Eg var tá stjóri á Tjaldri, og vit høvdu nakað av tøkum peningi. Eg hevði luttikið í fyrireikingararbeiðinum og trúði veruliga uppá verkætlanina. Sum teir fyrstu buðu vit okkum til at seta 20 mill. í. Og so kom glið á.

Sum ein avleiðing bleiv eg nevndarformaður í “nýggja” Bakkafrost í nøkur ár.

Tað var ein góð og spennandi tíð. Tað var ein frægd at samstarva við Hans og Regin og leiðsluna annars. Eg havi bara góð minnir um hetta skeiðið.

Tað var frá byrjan ætlanin at fara á keypsskálan í Oslo við felagnum og tá ið tað kom til tað, segði eg formansstarvið frá mær, tí eg metti ikki, at eg hevði teir neyðugu førleikarnar til tað uppgávuna. Rúni tók so tann leiklutin á seg - og hann hevur røkt hann aldeilis fyrimyndarliga síðani.

Føroyska alivinnan - ein sólskinssøga

Einhvør vinna skal hava ávísar positivar fyritreytir, fyri at kunna virka.

Vit eru so hepnir, at onga aðrastaðni í heimi eru so góðar umstøður at ala laks.

Betri fóður enn tað, sum vit gera honum úr rávøru úr sama øki, fæst neyvan.

Vitannarstøðið hjá manningini er høgt - og tað er neyðugt.

Ongar alistøðir í heiminum eru so væl útgjørdar við allari hugsanligari útgerð.

Sjúku- og smittuváðin er minni enn áður, og nú hevur fyritøkan útgerð, sum ger tað møguligt at taka ovurstórar nøgdir, skuldi tað gjørst neyðugt.

Bakkafrost er heimsmeistari í laksaaling! Tað er tað full semja um, og hesin heiður styrkir umdømi Føroya uttanlands.

Fiskivinna og alivinna

Hesar vinnurnar eru høvuðsgrundarlagið undir búskapi okkara.

Tað er ikki so lætt at gera forsagnir um fiskivinnuna fram eftir. Tí fiskastovnarnir kunnu broytast nógv frá ári til árs; tí eru forsagnirnar rættiliga óvissar.

Forsagnirnar um alivinnuna eru munandi meira álítandi. Kennir tú íløguætlanirnar komandi árini, kanst tú altíð rokna rættiliga neyvt, hvussu stór framleiðslan verður.

Er framtíðin bjørt?                                         

Tað er fyrst og fremst alivinnan, sum er upphavið til tann ótrúliga vælstandin, vit hava fingið her í landinum seinastu árini.

Bakkafrost kunngerð sínar íløguætlanir fleiri ár fram í tíðina, og útrokningarnar av ætlaðu framleiðsluni.

“Alt annað líka” gongur føroyski búskapurin eini ljósari framtíð á møti.

Eru eingir vandar? Sjálvandi kunnu fiskasjúkur aftur gera um seg. Men vit eru nú nógv betri útgjørdir til at forða tí - ella steðga tí. Eisini hesin váðin er nógv minni enn áður.

Ein høvuðsfortreyt fyri, at vit fáa sum mest burtur úr, er marknaðar atgongdin.

Í hesari øldini hevur spenningurin millum heimsins lond verið lítil, og danir hava loyvt okkum at spæla eitt sindur meira “fólk í húsi” enn heimastýrislógin heimilar. Tað hevur verið tolt, at vit í ávísum førum hava ført øðrvísi uttanríkispolitikk enn teir, og á tann hátt kunnað handlað við lond, sum Danmark boycottaði.

Nú veksur spenningurin millum stórveldini støðugt, og nú er tann “lagaliga løtan” at enda komin. Danir tala um at yvirtaka økið “samskifti” aftur frá føroyingum. Eitt øki, sum føroyingar yvirtóku fyri eini 70 árum síðani! Danskir ráðharrar úttala, at nú skulu vit ganga meira í takt!

Tað er ein óreingiligur veruleiki, at Føroyar og Danmark hava ikki altíð somu áhugamál. Tað vita vit av royndum. Danir siga nú, at tað ber ikki til, at eitt ríki hevur fleiri støður. Annaðhvørt Danmark ella Føroyar má bakka, um áhugamálini ganga ímóti hvørjum øðrum. Hvør man tað fara at verða??

Danir látast fittir og bjóða Jenisi og grønlendska starvsbróðrinum at heilsa uppá amerikanska uttanríkisráðharran, áðrenn veruligu samráðingarnar fóru fram.                 

Hetta eru alt teir beru kávalótir!

Nú spenningurin í heiminum veksur, fara danir at stytta um okkara tjóður, og tað kann koma at kosta okkum dýrt.

Stóra hóttanin ímóti alivinnuni og vælferð okkara yvirhøvur frameftir er sokallaði RÍKISFELAGSSKAPURIN

takk fyri

(Líggjas í Bø 25/7 2020)

Ein roynd at lýsa risan í reportasjuformi

- Bókin er ein roynd at lýsa hendan risan í føroyska samfelagnum í reportasjuformi, sigur Jógvan Hugo Gaardar, sum í gjár legði bókina "Av føroyskum firðum út í stóru verð" fram á Bakka, har opið hús var.

Jógvan Hugo er úr Klaksvík, útbúgvin journalistur og býr í Oslo. Tað er saman við Grækarisi Djurhuus Magnussen, journalisti, at hann hevur skrivað bókina um Bakkafrost.

- Sum útiseti og journalistur við bústaði í Oslo havi eg fylgt gongdini hjá føroysku alivinnuni og fiskivinnuni gjøgnum nógv ár. Serliga frá seinnu helvt av 90’unum. Úr míni eygleiðarastøðu í Oslo - langt burturfrá føroyska gerandisdegnum - so er gjørligt at fylgja við, tí eg skilji føroyskt og fylgi væl við sum eygleiðari. Samstundis hitti eg norskarar alarar, íleggjarar og greinarar, sum fylgja við í alingini í Noregi, Skottlandi, Hetlandi, Írlandi, Kanada, Kili, Føroyum - og nú eisini Íslandi. Tað er áhugavert at síggja hvussu stórur áhugin er fyri føroysku alivinnuni, sigur Jógvan Hugo.

- Bakkafrost er tann størsta føroyska alifyritøkan, og saman við hinum báðum alifyritøkunum, so vísir føroysk alivinna, at vit eiga heimsins leiðandi alarar. Hetta vita nógv uttanfyri Føroyar. Tað er ikki altíð at hesin kunnleikin er at síggja í føroyska kjakinum, sigur Jógvan Hugo, tá hann legði bókina fram, og undirstrikaði, at tað var hann, ið hevði tikið endaligu avgerðina um, hvussu bókin er bygd.

Fremst í bókini, undan fororðunum, skrivar forstjórin, Regin Jacobsen, at orsøkin til bókina er, at felagið rundaði tey fimmti. Hildið varð natúrligt, at ein bók skuldi skrivast um felagið og umstøðurnar hesi árini.

- Valið fall á Jógvan Hugo Gardar, sum í nógv ár hevur verið ógvuliga virkin at geiða frá og lýsa sjógætisvinnuna, bæði í Føroyum og í Noregi. Rithøvundurin hevur fingið fríar teymar at skriva hetta íkastið til søguna, soleiðis sum hann hevur sæð felagið hesi seinastu árini.

Jógvan Hugo Gardar helt hesa røðu, tá bókin varð løgd fram á Bakka í gjár:

- Hetta hevur verið ein spennandi ætlan, og ein spennandi ferð. Eg havi lært nógv. Og saman við teimum eg havi samstarva við, so hava vit roynt at lýsa søguna hjá fyritøkuni við einar fjølbroyttari bók.

Søgan um Bakkafrost er søgan um íverksetarar fleiri staðni í Føroyum; á Glyvrum, í Klaksvík, Fuglafirði, Vestmanna, Hovi og so framvegis.

Tað samtakið, sum varð seymað saman eftir stóru ILA-kreppuna fyrst í hesi øldini, er ikki eitt einlitt teppi.

Tvørturímóti vórðu teir, sum byrjaðu alingina í Føroyum saman við nøkrum íleggjarum og bankafólkum, tvungnir at seta seg saman og finna eina loysn.

Talið á feløgum sum eru blivin ein partur av Bakkafrost-samtakinum eru nógv tíggjutals feløg. Upprunaliga vóru omanfyri 60 alifeløg í landinum. Nú eru trý, harav Bakkafrost-samtakið er tað størsta. Eitt dømi er Havsbrún, sum tá tað bleiv yvirtikið av Bakkafrost, átti í meir enn 30 feløgum.

Tey fólkini, ið løgdu lunnar undir nýggja Bakkafrost eftir 2003 og til fyritøkan fór á Oslo Børs í 2010, høvdu lítið í felag. Teir komu við sínum serkunnleika frá egnum feløgum og lívsroyndum. Felags
var ein dreymur og sannføring um, at tað eigur at vera møguligt at ala í Føroyum. Og teir, ið funnu saman, vóru samdir um, at skuldi lønsemi verða í, so varð neyðugt at hava sera gott samstarv, og
at tað er lættast at gera í einum samtaki.

Teir funnu saman og hava verið við á eini ferð, eini sera sjáldsamari ferð í føroyskum høpi, har feløg eru løgd saman við einum felags máli: At byggja upp eina trygga føroyska fyritøku í heimsflokki.

Og tað hava tey megnað.

Samstarvið hevur hildið fram, og tað eru somu fólk, sum hava bygt upp tað, vit mangan kalla alirisan Bakkafrost.

Úr eini vinnu, sum lá í skeljasori fyrst í hesi øldini, er risin vorðin ein fyritøka, ið er størsta privata arbeiðsplássið í landinum.

Og fyritøkan er eisini ein av stóru alifyritøkunum í heiminum. Bakkafrost er ein fyritøka, ið fakfólk, sum fíggjargreinarar og íleggjarar innan sjógæti, um allan heim, kenna til og fylgja við í.

Tað sermerktasta við Bakkafrost er, at fyritøkan megnar at yvirliva í einari vinnu, har kappingarneytarnir eru bygdir upp í fíggjarliga nógv sterkari og fólkaríkari samfeløgum, sum til dømis í Noregi, Skotlandi, Kanada og Kili.

Eitt, sum hevur verið gjøgnumgangandi hugburður í fyritøkuni, og hetta hevur verið sagt heilt síðani byrjanina í 1968, er, at eingin orsøk er at flyta rávøru av landinum, tá vit kunnu hagreiða hana sjálvi, og við tí skapa arbeiðspláss í Føroyum.

Ein virkissøga, sum strekkir seg yvir meir enn fimm áratíggju, vil í sær sjálvari vera hendingarrík.
Søgan hjá tí Bakkafrosti vit hava í dag - hon er meira hendingarrík, enn hjá flestu fyritøkum.

Tann fyritøkan, sum byrjaði í 1968, og sum bleiv skipað sum partafelag í 1974, tað er ein heilt onnur fyritøka enn tann, vit kenna í dag.

Fyri okkum sum minnast øll hesi árini - ella næstan - so vita vit, at her eru stórar broytingar hendar í samfelagnum. Og ikki minst í hesum partinum av landinum, sum vit nú eru í.

Tá eg sum smádrongur seinast í trýssunum og fyrst í sjeytiárunum, skuldi til ommu á Norðskála, so gekk leiðin norð á Stengur í Klaksvík, har tann hvíti Morris Mascotturin, ið eg vann sum trýáragamal, bleiv lyftur umborð á ferðafólkabátin. Han tók nakrar fáar bilar. Leiðin gekk fyrst til Fuglafjarðar ella Lorvíkar.

So til við Sjógv á Strondum, har vit steðgaðu á hjá langommu, áðrenn túrurin gekk til Selatraðar, har Sundaferjan førdi okkum fyrst yvir til Hósvíkar, áðrenn hon setti kós móti Oyri, Og har vit so kundu koyra seinasta teinin til Norðskálar.

Tað tók tað mesta av einum degi at koma til Norðskálar. Í dag tekur túrurin umleið ein hálvan tíma.
Skuldu vit til Havnar, so gekk túrurin við gamla Pride beinleiðis til Havnar. Tann túrurin minnist eg sum øgiliga drúgvan. Her á Skálafjørðinum kundi ein fara út á Toftir, og taka Trónd til Havnar.
Nú hevur verið koyrandi úr Kirkjubø til Viðareiðis longu í nøkur ár, og tað tekur knappan hálvan annan tíma.

Og um stutta tíð er ein nýggjur tunnil klárur beint uttanfyri her. Hann ger, at vit vinna nakrar minuttir afturat, tá vit skulu úr Havn til Glyvrar ella Klaksvíkar.

Hesar broytingarnar á samferðsluøkinum er eisini ein partur av søguni hjá føroysku alarunum. 

Í dag vil ein bingja við laksi, sum verður avskipað her á Bakka, eftir einum døgni vera komin væl áleiðis til marknaðin í Evropa, Asia ella USA.

Bakkafrost byrjaði sum ein lítil fyritøka her á Glyvrum, tá teir tríggir beiggjarnir Hans, Róland og Martin settu virksemið í gongd í 1968.

Tann sum heldur at Bakkafrost hevur eina søgu, har alt hevur gingist gott, skal seta seg við bókini. Fyritøkan hevur upplivað nógvar brotasjógvar - og onkrir so álvarsligir, at tað var um reppið, at hon ikki kom fyri seg aftur.

Tey fyrstu 10-15 árini vóru baldrut - sildin, sum var hon, ið setti virksemið í gongd, hvarv, og teir noyddust at finna nýggjar møguleikar at troyta.

Fyri meg, og eg rokni við at tað sama er galdandi fyri nógvar føroyingar, so er Bakkafrost tvey ting. Tað er Bakkasild og laksur.

Ella, tað var tann myndin eg hevði av Bakkafrost.

Tá eg fór undir at lesa gomlu fundarfrágreidingarnar, leita eftir tilfarið og annars tosa við fólk, so kom eitt áhugavert tíðarskeið fram, og tað er frá umleið 1975 og eini 10 ár fram. Tá hendi ómetaliga nógv her. Tað sær út til, at her vóru fleiri við spennandi hugskotum, sum sloppu at royna seg - og leiðslan á Bakkafrost var opin fyri fleiri sera áhugaverdum ætlanum. Eg kann nevna svartkjaftin. Tað sum í dag er føroyska uppsjóvarvinnan, hon fekk burðarhjálp her á Bakka. Her blivu royndir og kanningar gjørdar, sum fingu týdning fyri hesa vinnuna.

Á Bakka skuldi kósin ikki setast inn í uppsjóvarvinnuna - tó so, at keypið av Havsbrún nógv ár seinni ger, at Bakkafrost aftur er við at kanna og menna rávørurnar sum uppsjóvarvinnan fær til høldar.

Aling av laksi var fyrstu tíðina, frá seinast í sjeytiárunum, ikki nakað sum satsast skuldi nógv uppá, hetta var mest sum talan um royndir, um ein lesir tað sum stendir skrivað. Men so hvørt tekur laksurin meir og meir pláss, og gerst tað berandi virksemi.

Tað skuldu ganga nøkur ár áðrenn ein valdi at brúka alla orku uppá laks og aling.

Tað sum hendi gjøgnum 80-90’ini og fyrstu árini í hesi øldini er tað sum sum ger søguna um Bakkafrost til eina serliga søgu, ið ikki bara handlar um eina fyritøku, men um broytingar í samfelagnum, og í eini vinnu.

Tað kanska mest áhugaverda, sum eg havi lært av hesi ætlanini, tað er tann íverksetaraandin, sum hevur merkt bæði Bakkafrost og øll tey feløgini, sum gjøgnum samanleggingar eru blivnar ein partur av tí, sum vit í dag kenna sum Bakkafrost-samtakið.

Men…
2. september 1978 kundi alt verið steðgað. Hendan dagin var aðalfundur, og eitt uppskot lá á borðinum, og tað var at selja fyritøkuna.

Tað verður ikki sagt nakað um teir høvdu nakað ítøkiligt tilboð, ella um teir skuldu út at leita.

Tað sum sermerkti hetta tíðarskeiði er at avgerðir verða tiknar skjótt, og sølan av fyritøkuni tykist at vera gloymd tá næsti aðalfundur er. Sølan verður ongantíð nevnd aftur í fundarfrágreiðingunum. Í staðin koma nýggj hugskot og nýggjar ætlanir á borðið.

Eg havi sum útiseti og journalistur við bústaði í Oslo fylgt gongdini hjá føroysku alivinnuni og fiskivinnuni gjøgnum nógv ár. Serliga frá seinnu helvt av 90’unum.

Oslo Børs gjørdist meir og meir týðandi fyri norsku alivinnuna, og seinni fyri tey størstu alifeløgini í heiminum sum aldu atlantiskan laks.

Tað bleiv fylgt væl við í Noregi, hvussu gongdin varð í Føroyum. Pan Fish hevði roynt at byggja seg upp til ein av stóru aktørunum í Føroyum, men aftaná at ILA meir ella minni gjørdi bart við vinnuna fyrst í hesi øldini, fyrst í Noregi, so í Føroyum, so fekk Pan Fish trupulleikar.

Her í Føroyum sat Føroya Banki sum størsti lánveitarin, og so hvørt sum fyritøkurnar ikki kláraðu seg, so yvir tók bankin raksturin.

Mánarnir og árini gingu, og bankin bleiv sitandi sum størsti alarin í landinum. Tað tyktist at vera ringt hjá bankaleiðsluni at kunna taka eina støðu til framtíðina hjá vinnuni.

Øll bíðaðu eftir at Føroya Banki skuldi selja ella samskipa tey feløgini sum bankin sat við. Hetta dróg út, og ikki fyrrenn stjóraskifti kom í bankanum hendi meir, og tilgongdin at byggja eina stóra alifyritøku kundi byrja.

Sum fleiri nevna tað í bókini, so var viljin at seta pengar í vinnuna forsvinnandi lítil millum tey sum høvdu pengar. Í veruleikanum var eingin áhugi, millum tey við pengum, at byggja upp alivinnuna aftur.

Hendan søgan er lýst í bókini. Tað sum eg meini er serliga áhugavert at bíta merki í, tað er tann manglandi áhugin og viljin í føroyska samfelagnum at fáa gongd á alivinnuna aftur.

Tað verður javnan skotið Bakkafrost í skógvarnar at meginparturin av partaeigarunum eru útlendingar. Til tað er ikki annað at siga, enn at føroyingar áttu alt Bakkafrost, og føroyingar kundu keypa partabrøv framum útlendingar. Nakrir keyptu, men teir flestu hava seinni selt. Sølurnar av føroysku partabrøvunum gjørdu at alt felagið kundi havt enda á útlendskum hondum. Tað kláraði ein at fyribyrgja í evstu løtu.

Úr míni eygleiðarastøðu í Oslo - langt burturfrá føroyska gerandisdegnum - so er gjørligt at fylgja við, tí eg skilji føroyskt og fylgi væl við sum eygleiðari. Samstundis hitti eg norskarar alarar, íleggjarar og greinarar, sum fylgja við í alingini í Noregi, Skottlandi, Hetlandi, Írlandi, Kanada, Kili, Føroyum - og nú eisini Íslandi.

Tað er áhugavert at síggja hvussu stórur áhugin er fyri føroysku alivinnuni.

Fyrstu tíðina aftaná at Bakkafrost bleiv skrásett á Oslo Børs, so bleiv dúgliga gitt um hvussu leingi Bakkafrost fór at klára seg, og ikki minst um hvør sum fór at keypa fyritøkuna. Salmar royndi, men miseydnaðist. Í dag er tað eingin sum tosar um at nakar skal keypa Bakkafrost, men heldur um hvønn Bakkafrost man fara at keypa ella at gera íløgur í.

At føroyska alivinnan hevur sett seg í respekt uttanfyri landoddarnar er eingin ivi um. Føroyska dótturfelagið hjá Mowi, sum situr á loyvunum sum millum annað Pan Fish hevði í síni tíð, hevur í nógv ár verið eitt gullegg í heimsins størstu alifyritøku. Tey fáa millum bestu, og ofta bestu, úrslitini hjá Mowi. Og Mowi-leiðslan brúkar royndirnar í Føroyum til at gerast betri í øðrum pørtum av samtakinum.

Tað er vert at hugsa um, hví Mowi, ið hevur havt stórt alivirksemi í Noregi, Kanada, Skottlandi og Kili, framvegis heldur at tað minsta dótturfelagið er vert at sita við.

Luna, ið ikki er skrásett á nøkrum virðisbrævamarknaði, og sum í stødd er sum eitt lítið norskt felag, setur eisini spor eftir seg uttanlands. Eg vil siga at tað er ótrúligt hvussu nógv norskir alijournalistar og norskir greinarar vita um Luna. Teir vita meir um tað tey gera á Fútakletti, enn á flestu norsku alibrúkunum.

Bakkafrost er tann størsta føroyska alifyritøkan, og saman við hinum báðum alifyritøkunum, so vísir føroysk alivinna at vit eiga heimsins leiðandi alarar. Hetta vita nógv uttanfyri Føroyar. Tað er ikki altíð at hesin kunnleikin er at síggja í føroyska kjakinum.

Vinnulívssøgur kunnu ofta gerast drúgvar, og ikki er altíð líka lætt at lesa tær hjá teimum sum kanska ikki kenna fyritøkuna so gott.

Tá vit fóru undir hesa ætlanina, so settu vit okkum nøkur mál.

A) Søgan hjá Bakkafrost skuldi lýsast, bæði tann sum er her á Bakka, men eisini søgan hjá teimum sum eru blivin ein partur av samtakinum.
B) Bæði eigarar, leiðarar, starvsfólk og onnur sum hava verið við til at byggja hesa søguna, skuldu koma til orðanna.
C) Bókin skuldi vera løtt at lesa - tað vil siga at vit ynsktu at finna ein form sum ger tað møguligt at lesa hana út í eitt - ella bara at lesa hana í pørtum.

Við mínum eygleiðaraeygum - har bæði tann føroyski og tann útlendski lesarin er í huganum, so hava vit roynt at geva innlit í søguna, uttan at alt skal lýsast í smálutum.

Hendan bókin er ein roynd at lýsa hendan risan í føroyska samfelagnum í reportasjuformi.

Gjøgnum vangamyndir av fólki, sum hava havt eitthvørt tilknýti til fyritøkuna, starvsfólk, samstarvsfólk og eigarar. Harafturat hava vit søguligar lýsingar av gongdini og hendingum og royna at geva eina mynd av Bakkafrost.

Bókin er bygd upp við
13 greinum
13 vangamyndum
13 myndabólkum
Og eini tíðarlinju sum gongur ígjøgnum alla bókina.

Tað eri eg sum havi tikið endaligu avgerðina um hvussu bókin er bygd upp.

Tann berandi tankin hevur verið at lýsa søguna, og at geva bæði tí sum kennir søguna, og tí sum ikki kennir søguna, ein møguleika at seta seg inn í hesa sermerktu vinnufyritøku.

Tað Bakkafrost, vit kenna í dag, er eitt úrslit av teimum, ið tordu at fara undir eina heilt nýggja vinnu.

Tað er søgan hjá Bakkafrost-samtakinum sum verður lýst.

Tað eru nógv sum eg vil takka fyri hjálp, stuðul og innspøl til hesa ætlanina.

Fyrst vil eg takka Bakkafrost-leiðsluni fyri at hon gav mær møguleikan at fara undir hesa ætlanina, og ikki minst fyri at tey tordu at geva mær fríar teymar. Tað er sjáldan at ein fyritøka ger tað. Eg havi havt atgongd til tey skjøl sum eg havi spurt eftir, og skjøl sum leiðslan hevur funnið fram. Harafturat havi eg leitað upp tilfar í miðlum og í skjalasøvnum annars. Samrøðurnar við fólk hava eisini givið nógv.

Regin, Odd og Rúna havi eg sæð javnan - í Oslo, - tá teir leggja fram rokniskapirnar. Kanska serliga Rúna, ið eg havi hitt til ein temunn/kaffimunn rímuliga javnan, tá hann hevur verið í Oslo í arbeiðsørindum.

Eg vil sjálvandi takka Grækaris fyri at hann kom við í ætlanina, fyrst og fremst sum ein, eg havi kunna tosað við ávegis, og at hann tók á seg at skriva flestu vangarnar. Hann hevur eisini verið ein hollur stuðul í sambandi við gjøgnumlesing og rættlestur.

Myndamaðurin Jens Kristian Vang skal hava takk fyri nakrar sera góðar myndir av vangunum.

Eg skal eisini nýta høvið at takka Lenu og Sansir fyri teirra avrik. Lena og eg hava havt nógvar samrøður um, hvussu bókin skuldi síggja út, og hvussu hon skuldi byggjast upp. Eg ynskti eina bók, sum ikki skuldi gerast ov tung – ynskti, at Sansir skuldi hava magasinformatið í blaðheiminum í huga. Sansir hava fangað tað hugskotið, og hava dugað sera væl at gera tað um til bókaformat. Eg haldi at úrslitið er sera væl úr hondum greitt.

Eg skal eisini takka Sprotanum fyri týðingina til enskt. Enski teksturin er góður og flótandi.
Eg skal eisini takka fyri at eg havi eina tolna familju, ið má liva við einum, sum er yvir miðal áhugaður í laksi og laksaaling.

Fríar teymar frá størstu fyritøku

Í gjár løgdu journalistarnir, Jógvan Hugo Gardar og Grækaris Djurhuus Magnussen, fram bókina "Av føroyskum firðum út í stóru verð" á Bakka á Glyvrum, har opið hús var.

Orsøkin er, at Bakkafrost herfyri rundaði tey fimmti árini, sum forstjórin, Regin Jacobsen, sigur heldur lítillátin fremst í bókini, ið telur 200 síður og eisini finst í enskari útgávu.

  

- Tit eru báðir journalistar, Jógvan Hugo og Grækaris. Hvussu fyrihalda tit tykkum til tað, at skriva um eina fyritøku, tað allar størstu, uttan at ganga uppá kompromis við journalistikkin sum so? Hvussu hava tit siglt og stýrt um tey skerini?

- Sum fríyrkisjournalistar eru vit noyddir at hugsa gjølla um ein og hvørja uppgávu, samstundis sum vit noyðast at hugsa um, at vit skulu hava eina inntøku at liva av. Í hesum førinum kom spurningurin, um at gera eitthvørt burturúr, at Bakkafrost í 2018 varð 50 ár, samstundis sum tað í ár eru tíggju ár síðani fyritøkan gjørdi tað stóra lopið og fór á Oslo Børs, sigur Jógvan Hugo, sum er úr Klaksvík, útbúgvin journalistur og býr í Noregi.

- Avtalan, sum er millum Bakkafrost og meg, er púra greið. Mín uppgáva hevur verið at skriva eina bók, har eg við mínum eygum sum journalistur skuldi lýsa søguna hjá fyritøkuni. Avtalað varð, at eg millum annað kundi fáa innlit í skjalasavnið hjá fyritøkuni, sum lýsir serligar hendingar í søguni.

 

- Eg havi havt fríar teymar at seta bókina saman, og leiðslan í Bakkafrosti hevur ikki blandað seg uppí, hvussu hon er bygd upp, og hvussu innihaldið er sett fram. Tilgongdin hevur verið sum við øllum journalistiskum uppgávum. Tilfar er leitað upp, og keldur eru spurdar og eftirkannaðar. Leiðslan hjá Bakkafrosti hevur havt sama møguleika sum onnur, at lesa tilfarið ígjøgnum, fyri at tryggja, at sitatir og faktaupplýsningar eru í lagi, sigur Jógvan Hugo eftir framløguna.

 

Hann sigur eisini, at sum keypari av uppgávuni kundi Bakkafrost gera av, um bókin skuldi gevast út ella ikki. 

- Tað eru somu treytir, sum allir fríyrkisjouralistar liva undir, tá teir lata frá sær bílagdar uppgávur. Er keyparin ikki nøgdur, so verður tilfarið ikki brúkt. Í hesum førinum hevur keyparin góðtikið tað, sum er latið frá mær og Grækaris. Parturin hjá Grækarisi hevur serliga verið at gera samrøðurnar til flestu vangamyndirnar, sum eru í bókini, og at skriva teir út. Hann hevur eisini rættlisið.

 

- Fyri meg, sum eri tann, ið hevur serliga drúgvar royndir at skriva um alivinnu, og kanska serliga føroyska alivinnu, so hevur uppgávan gjørt, at eg ikki havi kunna skrivað um alivinnu meðan henda ætlanin hevur verið í gongd. Tað merkir, at eg havi ikki skrivað fyri norskar ella føroyskar miðlar um Bakkafrost ella føroyska alivinnu í umleið trý ár, sigur Jógvan Hugo.

 

- Tað hevur altíð verið grundleggjandi hjá mær, at lesarin skal vita, at eg fari undir uppgávur við opnum sinni, og at objektivitetur er nakað, sum eg eftir bestu sannføring skal royna at gjøgnumføra. Opinleiki er eisini grundleggjandi. Tað merkir, at lesarin skal vita, hvussu eg arbeiði. Til dømis er tað óhugsandi fyri meg, at gerast partapolitiskt virkin, arbeiða fyri ávísan flokk, ella politikkara, ella at stilla upp til eitt kommunu- og ella løgtingsval. Í hesum førinum hevur ein fyritøka rinda fyri uppgávuna, og míni bond til fyritøkuna eru bara knýtt til hesa ítøkiligu uppgávuna. Um eg nakrantíð komi at skriva um alivinnu í einum miðli aftur, tað vil tíðin vísa, sigur Jógvan Hugo Gardar, journalistur, eftir at hava lagt bókina "Av føroyskum firðum út í stóru verð" fram á Bakka.

Panoramaføroyar

Krúnan á verkið, tá tú hevur ferðast í egnum landi, er at seta seg til háborðs við panoramaútsikt á sættu hædd, omaná Parnassinum, mitt í høvuðsstaðnum. Her bjóðar kokkurin Andrew Crooks, sum er úr Dumfries í Skotlandi, men hevur arbeitt nógv í Aberdeen, eina sanna trikoloru av føroyskum mati, ið er tillagaður altjóða góman, sum Martin Dam, tænari, setur á borðið og greiðir frá so hvørt.

Eg havi lokkað teir báðar, Andrew og Martin, út á svalan á sættu hædd, har ein stólur er settur, helst fyri at halda hurðini opnari í summarhitanum, so hon ikki stendur og glintar. Men her er eingin, ið forðar tær fyri at seta teg eina løtu at njóta uppgangandi ljóðið úr býnum. Ikki tí, meditativi roykikrókurin er hinumegin á somu hædd, har tú sært yvir kirkjuna og Gamla Bókahandil.

Meðan tú hoyrir ferðafólk samskifta á fremmandum málum um dagin, smakkin og útsýnið, kennir tú teg lyftan upp úr gerandisdegnum. Tú verður sjálvur eitt ferðafólk. Í egnum landi. Og tó við nýggjum tilgongdum.

Tað er mikukvøld og matstovan bjóðar à la carte uppi á Panorama, eins og hóskvøld og leygarkvøld. Fríggjakvøld er tað hitt vælumtókta fiskaborðið, fiskabuffetin. 

Hiðani sært tú garðin og húsini hjá ríkisumboðnum, út á Skansan og havnarlagið í Havn, gamla býlingin úti á Reyni, niður á flagtekjurnar og túnini á Húsabrúgv og niður á Havnar kirkju, ið sum dómkirkja er óloysandi partur av ólavsøkuni, har gudstrúgv og parlamentarisma møtast einaferð um árið. Tú verður til ferðafólk í egnum landi, nú tú situr her í skiftand sólarljósi.

So kemur Martin við matseðilinum. Eg velji lamb, tosk og rabarbu. Føroyskt úr haga, sjógvi og garði. Tríggir rættir fyri 490 krónur. Við útsýni, tænastu og borðplássi frá klokkan 18 til 20:30 er tað ógvuliga sámuligt.

Forrættur er lambsterrina á fláum borðiski við mildum men smakksamum sinnopi, súrligari blommu, salati og snerktum breyði. Lambsforrætturin verður framúr forloystur við einum glasi av piont noir, sum er turt og varisligt.

     

Høvuðsrætturin er ikki bara toskur, men bankatoskur, sum aldri slær falskar mentir í teg, men er besta føroyska dømið, eg kann koma í tankar um, sum ímyndar beint fram góðan mat. Afturvið konfiteraða bankatoskinum kemur gularótapurrée og brúnkað hvítvínssós. Toskurin er hvítur og bleytur, og tó kjøtfullur uttan at vera feitur, men við tægrum, sum merkjast, tá tú stykki fyri stykki setur tennirnar í hann. Tú púra gloymir, at tænarin setti epli á borðið, so góður er hvíti smakkurin av toski. Eg má hava eitt glas av eysturríkskum riesling afturvið. Fullkomið, er tað, við toskatægrum av bankanum millum tennirnar og riesling undir gómanum.

 

So er triði og seinasti rættur á borðinum. Rabarbupannacotta, við brendari hvítari sjokulátu og einum serstakliga vælvaldum sprota av myntu løgdum omaná. Her hóskar søt italsk moscati av asti slagnum afturvið.

Tænarin setur kaffikannuna á borðið og máltíðin á Panorama er komin at enda. Heimkomin, fær hetta at eta á matstovu, eta úti, sum tey siga, meg at leita í bókunum um mat, ikki bara til gerandis, men eisini sum list, matgerðarlist. 

Á okkara egna máli hava vit hópin av bókum um mat og matgerð. Fyrsta føroyska kókibókin, “Matreglur fyri hvørt hús”, kom í 1907, og seinni komu bøkur, ið vendu sær til skipskokkin, “Matgerð umborð” (1939) eftir J.P. Poulsen, nevndur Palle Bager. Óluvu Skaale og Marius Johannesen stóðu fyri Føroya kendastu kókibók, “Matur og matgerð” (1974), sum síðani er prentað í seks uppløgum og varð støðið, tá fyrstu føroysku sjónvarpssendingar um mat vórðu gjørdar í einum køki í Havn í 1987-1991. Til skúlabrúks hevur Maria Vilhelm skrivað bøkurnar "Døgurðabókin - hin reyða" (1999) og "Døgurðabókin - hin grøna" (2001). Í 2013 komu sjónvarpssendingarnar "Spískamarið" við kokkinum Gutta Winther og árið fyri gav Sprotin út prýðiligu coffe-table bókina "Koks". Og síðan er just tann matstovan, Koks, heiðrað við fyrst einari og síðan tveimum Michelin stjørnum. 

Onkuntíð fari eg at royna hana, listarligu matstovuna Frammi við Gjónna, og hennara báðu stjørnur. 

Men hetta við at lýsa mat í orðum, sum ivaleyst er ein roynd at knýta anda og materiu, er eitt kynstur, sum í ávísan mun kann leiðast aftur til franska Jean Anthelme Brillat-Savarin (1755-1826) og bókina "Physiologie du Goût", sum kom út dulnevnd í 1825, tveir mánaðir innan Brillat-Savarin doyði. 

Í 1947 kom bókin á donskum og í 1997, tá eg fylti fjøruti, góvu tveir vinmenn, Ólavur og Ivan, mær hana í føðingardagsgávu. Serliga eru tað stuttu skemtisøgurnar, anekdoturnar, ið eru stuttligar at lesa, so sum at "La découverte d'un mets nouveau fait plus pour le bonheur du genre humain que la découverte d'une étoile", tað er at nýggjur matur, sum fólk leggja merki til, gevur mannaættini størri gleði enn ein nýggj stjørna, ið verður uppdagað. 

Hann skrivar eisini, at "Un dessert sans fromage est une belle à qui il manque un œil." Tað er at ein dessert uttan ost er ein skjønheit, ið manglar eitt eyga. Tí er ikki bara ein køka, men eisini ein ostur kallaður eftir honum, Brillat-Savarin.

Ein triði setningur er "La table est le seul endroit où l'on ne s'ennuie jamais pendant la première heure." Tað er at borðið er einasta staðið har tú aldri keðir teg hin fyrsta tíman.

Júst hesin setningur er niðast á permuni á donsku útgávuni av "Smagens fysiologi".

Sum í øðrum listagreinum, eru eisini granskarar, ið vilja skipa upplivingina av smakki og at eta. 

Á lærda háskúlanum í Aarhus í Danmark skrivaðu tey bæði Karen Wistoft, professari í smakki, matkunnleika, læring og trivnaði og Lars Qvortrup, professari og leiðari á Nationalt Center for Skoleforskning, í fjør eina grein, har tey vildu vera við at smakkur hevur sjey mát, ella dimensjónir og at smakkur er eitt sosialt fyribrigdi og ein sosial ressursa. Tey bæði mæla til, at teirra gransking verður brúkt í undirvísing, í heilsurøkt og til gerandis.

Fyrsta mát, dimensjón, er hin góði smakkurin, sum er okkara uppliving av tí góða og at njóta, og um maturin smakkar og gagnast okkum væl, ella beint øvugt - illa.

Annað mát, dimensjón, er hin heilsugóði maturin, og um hann smakkar heilsugóður.

Triðja mát, dimensjón, er hin sansandi smakkurin, er maturin søtur, súrur, saltur, beiskur ella umami, hvat angar hann av, hvussu kennist hann.

Fjórða mát, dimensjón, er hin moralski maturin, um maturin smakkar "rætt" ella "skeivt" sæð í mun til tína moralsku fatan. Fáa vit til dømis ein beiskan smakk í munnin, tá vit eta egg undan búrhønu.   

Fimta mát, dimensjón, er hin átrúnaðarligi smakkurin, hvussu okkara ella annara trúgv ella átrúnaður ávirkar, hvat vit hava hug at eta og hvussu.

Sætta mát, dimensjón, er hin kærleiksfulli smakkurin, tí vit vísa kærleika gjøgnum matgerð og tað kunnu vit smakka. Er maturin gjørdur við passión og borðreiddur við umsorgan fyri tí, ið skal eta?

Sjeynda mát, dimensjón, er hin smarti smakkurin, hvørt maturin fylgir tí ráki, sum er í tíðini, trends, og sum til samans myndar okkara "stíl".

Eftir hesar filosofisku tankar um mat, og hvussu vit kunnu fata dimensjónirnar í smakki og matgerð innan skúlagátt, eru stundir at fara inn í Mikkeler, niðast í Bøgøtu, og royna eitt djúpt reytt glas av lambic kirsuberjabryggi úr Belgia fyri 75 krónur afturvið gittarsurftónleiki hjá Link Wray frá avstralska barrvørinum. 

Tað var endin á einum heitum miðvikudegi mitt í Havn.

Mølin verður miðdepilin

Hjúnini Birita Dalsgaard Olsen og Martin Karl Olsen hava sett sær fyri at gera søguligu handilshúsini á Mølini, sum eru frá 1889, til ein nútíðar miðdepil og tænastusinnaðan savningarstað í Skálavík. 

Birita er fjórða ættarlið og langabbin er avmyndaður á bróstinum í caféini, so her andar beinanvegin av autentisiteti, sum ikki bara er hugnaligur, men eisini funktionellur í eyðkendu gul-grønu húsunum. 

Nútíðar caféin er longst til høgru, meðan gamla posthúsið er vinstru megin á myndini niðanfyri. Her fer móttøkan at verða, tá nýggja hotellið við tíggju gestaíbúðum verður liðugt til vinstru fyri søguliga bygningin. 

Innkomin í Caféina á Mølini verður tú straks boðin vælkomin og finnur ein hóskandi sess so djúpan og til viks, sum tær hóvar best. Men eg síggi eisini, at borðini eru øll umbiðin, tí her eru útferðir og føðingardagar. 

Trýst er á Sandoynna, tað sæst longu umborð á Teistanum, á bryggjuni í Skopun og á vegunum í oynni. 

Hóast nóg mikið er at gera í caféini, eru høsnarungasuppa, pitabreyð, burgarar og belgiskar vaflur á matarlepanum, umframt alt drekka, sum ein nútímans café eigur at hava í einum metropoli. 

Martin Karl sigur frá um ætlanirnar við cafévirkseminum, og eg skilji at konan, Birita, er partur av søguni í húsinum, og at mammubeiggi hennara, Bjarni, sum fyrr hevði handil og posthús, enn hevur goymslu fyri Føroya Bjór í kjallaranum, og tí er dagligur gestur her, sum øll eru fegin um. Martin Karl sigur víðari frá um útbyggingarætlanir og um ferðavinnu yvirhøvur í oynni, sum eins og øll onnur er rakt av korona, men eisini av at hotellið, Depilin, stongdi og nú verður skúli. 

Aðra staðni í oynni skilji eg, at fólk eru ónøgd við at væl vitjaða hotellið, Depilin, sum var útvent og skapti so nógvar ringvirkningar, tí tað tænti túsundum, er steðgað, og í staðin kemur eitt innvent endamál, sum er ein skúli og teir næmingar, sum har ganga. Ringvirkningarnir og avleidda virksemið er steðgað, siga tey, sum eg hitti í oynni. 

Á røttum stað hevur Martin Karl gjørt vart við sína støðu, og vit tosa ikki meir um tað, tá hann bjóðar inn í gamla posthúsið, ið nú er stongt, sum rullugardinan í rútinum sigur.

Her ætlar hann at móttøkan, receptiónin, í nýggja hotellinum verður. Her er nógv hugfarsligt úr gomlum døgum at síggja, til dømis lyklar í einum tyssi, sum viðskiftafólk í fyrndini kundu lána heim við og finna útav, hvat nummar umbidni lykilin hevði. Í rundferðini síggi eg ein smápakka, sendur við Postverki Føroya frá Skipasmiðjuni í Havn til Bjarna í Skálavík. Summir lutir anga bara av søgu.

Vit eru komnir upp á ovasta loft á Mølini at síggja ein Stauningsbát, sum skal verða listarligur partur av móttøkuni, tá hotellið er liðugt. Fyrstu hotellformarnir, sokklarnir, síggjast longu uttanfyri. Eg forvitnist, hvat tað er fyri bátur, tí hetta heitið havi eg ikki hoyrt áður, Stauningsbátur. 

- Jú, tað var ein bátur, sum varð bygdur til at føra Thorvald Stauning (1873-1942) í, tá hann var í Føroyum. Stauning var forsætismálaráðharri í útvið sekstan ár, fyrst frá 1924 til 1926, og so aftur frá 1929 til 1942, tá hann doyði 68 ára gamal. Fýra Stauningsbátar vóru í Skálavík, í dag er eingin, men av Strondum er hesin komn aftur higar. Søgan sigur, at hin blindi Dánjal í Nýggjubúð átti hann og altíð róði út við hundi, sigur Martin Karl, og metir at Hammer mennir í Vági hava bygt bátin. Akkurát hvør Hammer, er ikki greitt.

- Jú, hetta er ein Hammer bátur, sigur Hanus Jensen úr Skúgvoy. Tá eg spyrji hvørji eyðkennini eru, nevnir Hanus oyruni á bandfetunum, tey smølu knøini, at hann er væl holaður um miðjuna og smalur um æsingarnar. 

So fara vit niður undir aftur í caféina.

Úr djúpu chesterfield sofuni síggi eg søgulig skúlakort at læra seg heimsins lond eftir, og at skriva fagurskrift við rættari upp- og niðurstriku. Mitt í hesum tíðarlumma, síggi eg eitt nummar av føroyska tíðarritinum Kolon frá 1979. Tað er altíð forvitnisligt at blaða í.

   

Og so varnist eg hillina við bókum frá farnum tíðum, teirra millum Verdens undergang sum franski Flammarion skrivaði í 1894, og sum kom í danskari týðing longu árið eftir, so bangin hava tey ivaleyst verið fyri tilstundandi aldarskiftinum í nýbygdu handilshúsunum á Mølini og øllum bóklærdum føroyskum húsum tá í tíðini.

Heima á Sandi, á Høgnamørk, renni eg meg í sama søguliga Sandoyaráhuga fyri endatíðini, burturrykking, tal dýrsins og útlegging av Opinberingarbókini. Tað er í bókini Et blik paa vor Tid, har skolebestyrer Arnesen í 1916 ávarar norðbúgvar um, at endin er nær: "Al jordisk Kamp og Strid nærmer sig sin Afslutning. Alting lægges hurtigt til Rette for de sidste afgjørende Begivenheder. Lyden af Herrens Dag høres, og Dagen nærmer sig med stor Hast."

Tað er Malan Fossaa, sum bjóðar inn til sunnudagskaffi í søguligu húsunum, tey bestu til útsýn í bygdini, sum hon og systkinini eiga í dag. Húsini blivu kend, tá Katrin Ottarsdóttir brúkti tey í filminum Ludo í 2014. Meðan vit fáa ein kaffimunn er kallan til gudstænastu í kirkjuni og breyðbróting í stillum í Zion.

Her búði Gunnar Winther (1878-1956), sum var sýslumaður og løgtingslimur fyri Sjálvstýrisflokkin frá 1923 til 1940. Fyri ta tíð var hann varalimur fyri beiggjan, Mads Andrias Winther (1871-1923). Gunnar Winther var giftur við Sunnevu Petersen og foreldur hansara vóru Elisabeth Marianna Mohr úr Hoyvik og Niels Christoffer Winther av Sandi. Her sæst hann í egnari stovu á eini Løgtingsmynd frá 1936.

Meðan klokkan ringir og breyðbróting er fráboðað um hornið, er gott at hava vitjað lokalu Rúsuna og fyri fyrstu ferð at hava varnast hetta slagið av altarvíni, sum eg rímiligvís avmyndaði. Eftir at hava sprittað hendurnar undir einum dryppi frá KBI, fæst henda tímiliga vøran, sum er til innvortis brúk, fyri 94 krónur og 50 oyru. Hon kann brúkast alla staðni í oynni og er at finna í vøruskránni undir føroyska heitinum "Kirkjuvín".

Sjáldsamt í hesi bygdini, heima á Sandi, eru tey mongu gomlu marglittu húsini, væleydnaðu leiguíbúðirnar hjá Bústøðum við Heimasandsveg mitt í bygdini, og so tey eins snøggu og nýbygdu summarhúsini, sum smápartafelagið Byrgið, tað er ArtiCon, hevur bygt handan sýnina, við Klovningastein, tey rópa. Alt samalt ítøkilig dømi um eina oyggj, sum stendur fyri eini øgiligari framgongd, beint øvugt av teim tíðindum, vit vanliga hoyra úr Sandoynni um fráflyting og fátækaváða.

- Her, sigur hann, veðrurin við Søltuvíkarvegin heima á Sandi, sum eg niðan frá Gróthúsvatni fokuseri á og klippi til, nú teir eru á fjalli, so hann passar til høvið. Og rætt hevur hann, veðrurin. Her, mitt í blómandi grønskuni á flatastu oynni, sum er næstan ruddað fyri grót, hvar tú so gongur ella koyrir, er ikki bara Gívrinarhol, men eisini ábundni steinurin, sum børn halda verða so stuttligan at taka í, serliga bróstini og føturnir undir skjúrtinum. Tað var her, at Hammershaimb skrivaði søgnina um Gívrina, sum William Heinesen endursegði og sonurin, Zakarias Heinesen, teknaði fyri Grafia í 1967. 

Hetta er landbúnaðarøki burturav og við Veltuni, Eplafestivalinum og Mat og Moldmentanarháskúlanum í Ísansgarði hava tey í Sandoynni dugað framúr væl at skapt áhuga fyri tí, sum jørðin kastar av sær, ja í so stóran mun, at heysttakkarguðstænasta hevur verið í kirkjuni, har takkað verður fyri ávøksturin, so sum sálmurin Nú hvíta tindar, so vakurt staðfestir í fimta ørindi:

Takk fyri ávøkst, Guð, tú gav
av bøi og av fjalli,
og alt, sum ført varð yvir hav,
og tað, sum er í hjalli.

Nýggjasta er, at Miðstovugarðurin og Veltan eru komin eftir, at ullin, sum fyrr varð brend, kann brúkast sum tøð í eplaveltunum.

So er bara ein túrur eftir til Søltuvíkar, har flogvøllur einaferð varð teknaður og nevndur sum ein møguleiki í Framtíðarføroyum, eins og við Toftavatni og á Glyvursnesi. Tíbetur eru Føroyar ikki so framfýsnar at fáa sær ein nýggjan flogvøll í okkara tíð, men heldur undirsjóvartunlar at binda landið saman í skilagóðar eindir, so flytførið verður maksimalt fyri mest møgulig í tí partinum av landinum, sum skynsamt kann knýtast saman.

Tað sæst skilliga, at arbeiðið við undirsjóvartunnlinum fyllir nógv í Sandoynni. Longu umborð á Teistanum eru flestu dagligu ferðir útseldar, kanska tí at leki er í tunnlinum beint nú, og sement í hópatali skal førast um Skopunarfjørð.

Men eisini á smala og krókuta Søltuvíkarvegnum sæst áhugin fyri Sandoynni aftur. Eg møti seks bilum á teininum, og tá havi eg ikki talt tríggjar parkeraðar bilar á endanum við.

Koyrir tú til Søltuvíkar vil eg ráða til at fara í lítlum bili, so lítlum, sum tilber, og at verða vandur í at bakka fyri mótgangandi ferðslu og finna smidligar loysnir at møta bilum. Tað gjørdu allir bilførarar, eg møtti, og kanska vóru útlendingar í fleirtali. Í Norðoyggjum móti Viðareiði og í Suðuroynni móti Sandvík havi eg møtt so ágangandi lokalum bilistum, at eg fari neyvan aftur á tær leiðir í bili.

Her eru nakrar myndir frá túrinum til Søltuvíkar.

Og so eru stundir at fara heim aftur av Sandoynni eftir eitt hendingaríkt vikuskifti í oynni, sum um tvey ár verður mest sum ein partur av Havnini og Suðurstreymoy. Hvussu tann samanbindingin fer at rigga, er tað eingin sum veit við víssu, hóast nógv skriviborð og excelørk hava bent á ymiskt. 

Veruleikin hevur tað at yvirhála fiktiónina, til dømis í húsaprísum, so nú er bara at vóna, at Sandoyarfiktiónin fer tann betra vegin og ikki tann dapra undirgangsvegin, sum bókasøvnini hjá mentafólki bóru boð um fyri meir enn hundrað ár síðan í somu oyggj. 

Livst so spyrst. 

Hetta er besta máltíð til og úr Sandoynni - og so eru tvær myndir til havs, onnur bjørt og hin grátt yvir grátt, so langt eygað sær.

Sýnið er títt!