Vælkomin í Limbo

Her er inngangurin hjá Doru Tiberiu Á Torvlaðnum til filmin TRANSIT, sum Filmsfelagið vísti í kvøld. Doru er úr Bukarest í Rumenia, men býr í Havn, har hann er giftur við Guðrið Poulsen. Hann kom higar í 1989 og tey hava júst havt 30 ára brúdleypsdag, Pearl Wedding.

Eitt sindur um at slíta seg leysan úr tí elskaða, men fyri teg persónliga hóttandi pláss, á veg til eitt idealiserað symbol uppá frælsi og tryggleika.

At vera í limbo

Fyrst vil eg takka fyri, at eg eri boðin at siga nøkur orð um mína fatan av hugtakinum limbo.
Á elektronisku miðlunum eri eg presenteraður sum útróðarmaður, so eg havi haft eitt sindur av trupulleikum við, hvat eg skuldi fara í, oljudans ella butterfly.
Men eg eri ordiliga glaður fyri at búgva í einum landi, har ein fiskimaður kann introdusera ein, vónandi, fínan, eksistensiellan film, og ikki skal presentera fyrimunir og vansar við fiskidagaskipan versus kvotaskipan.

Føroyingar hava haft eitt sterkt forhold til limbo.
Harra Pál í Barbara hjá Jørgen Frantz Jacobsen missir sjóvarfallið og verður veðurfastur í mykinesi ein heilan vetur, fyri at kunna doypa eitt enn óføtt barn, sum annars kundi endað í limbo.

Limbo kann vera útloyst av mongum tragedium ella órættvísi, lítlar ella stórar, sum man ofta einki veit um. Tað kann vera ein hjúnarskilnaður, at missa starvið av órøttum, ella ting nógv verri enn tað.

Eydnan er ein almenn kensla, sorgin er persónlig og privat.

Flóttar

Vit eru øll flóttar, immigrantar ella refugees. Uppá eitt ella annað tíðspunkt í okkara søgu, er ein av okkara forfedrum fluttur undan kríggi, undan religiøsari forfylging, undan politiskari forfylging, undan neyð, undan eldi ella vatnflóð.

Vit hava øll uppá eitt ella annað tíðspunkt í ættarsøguni verðið noydd at flýggja. Abbi mín var ein immigrantur úr Sicilia. Hann endaði sínar dagar í eini arbeiðslegu í Sibiriu. Eg eri ein politiskur refugee av uppruna, so eg havi upplivað uppá fyrstu hond, hvat tað vil siga at vera í transit, ella limbo.

Tú hevur mist alt, títt land, tína familju, tína mentan, títt mál, tú hevur upplivað títt persónliga Hiroshima.

Aftan á at katastrofan í tínum lívi er inntroffin, steðgar tú ofta í einum aldudali, einum ongamannalandi - einum limbo.

Orsøkirnar kunnu vera so nógvar. Grensir, byrokrati, tín egna innara avmarking at fara víðari. Tað er ofta í einum fremmandum landi, har tú ikki dugir málið, og um tú kanska dugir málið, fatar tú ikki samanhangin í orðunum.

Tú kennir ikki systemið, tú ert uttan fyri, og tú flytir teg fram uttan at vita hví.

Tú kann vakna upp í einum býi sum Barcelona, vera í tómgongd, bíðandi eftir at sleppa víðari til eitt fjarskotið kontinent, droymandi um eina sandstrond í sólini. Tú ert í einum av glaðastu býunum í verðini, men tað slær ikki í gjøgnum hjá tær, henda gleðin virkar næstan obscene.

Tú svevur um náttina á einum herbergi hjá katólsku kirkjuni, og um morgunin verður tú settur á gøtuna. Tú gongur framvið skrivstovuna hjá Amnesty International, har tú ert ein sak, tú fer framvið hjá United Nations High Commision for refugees at vita, um nakað nýtt er um títt visa. Tú keypir tær eina fløsku av víni, sum tú munnar tær á gjøgnum dagin, leggur teg á ein bonk við havið, sama bonk og sama hav, hvønn dag. Og um kvøldarnar fert tú aftur til katólska herbergið saman við alheimsins einglum. Meðan tú bíðar. Dag aftan á dag, viku aftaná viku, mánað aftan á mánað. Tú følir teg deyðiliga særdan, og tað kennist sum at leggja seg aftur á í einum flógvum baðikari, sum bedøvar tíni sár eina løtu, tú veit at tað blívur kalt og pínan kemur aftur, men nú ert tú numb. Tín heili steðgar upp, hann fer niður á basisfunktiónir og tú kanst bara hugsa nakrar tímar fram, tí um tú sært ta ómetaligu støddina av tínari støðu, so er tað ikki til at halda út. Tú ert sum í eini tunell, har inngongdin er rapað, samstundis sum ljósið í hinum endanum fánar burtur. Lovaða landið blívur ein hvørvisjón.

Tú ert nú í limbo.
Welcome to Transit.

Doru Tiberiu Á Torvlaðnum

Bankatoskur á heysti

Í túninum uttanfyri Barbara Fish House síggjast frá vinstru Johan Mortensen, hugbirtari og íverksetari, Ingvard Joensen, stjóri í Tavuni í Leirvík, John Mikkelsen, matstovuleiðari heima í Havn og Ólavur Sjúrðarberg, sum umframt at vera línumaður eisini er fyrrverandi skúlastjóri í Leirvík og formaður í Grindamannafelagnum.

Á níggjunda ári hava Ingvard og Ólavur verið mentorar og lagt kokkunum lag á at kryvja, skera og hagreiða toskin og fiskin, sum havrannsóknarskipið Magnus Heinason hevur veitt á regluligu kanningarferðunum á Føroya Banka.

Tað var týsmorgunin, at aldrandi havrannsóknarskipið Magnus Heinason kom á Eystaru Bryggju í Havn við bankatoski, sum í ensku orðabókini verður frámerktur sum large cod. Kanningarleiðarin, Petur Steingrund, segði, at teir fingu væl av hýsu og meira av toski enn á fyrru kanningarferðunum, hóast nøgdin framvegis er lítil í mun til fyrr í tíðini. - Toskurin er nú komin upp á sama støðið, sum tá hann var ringast fyri í teim góðu árunum, sigur Ólavur Sjúrðarberg við borðið í Barbara Fish House. Støddirnar eru góðar, fiskurin er væl í holdum, og tað er nógv nebbasild á Føroya Banka.

Undir yvirskriftini Føroya Banki á heysti borðreiða matstovurnar Barbara, Fútastova, Áarstova og Koks við tí tilfeingi, sum ikki er minni enn gastronomiskir gimsteinar. Heilt ítøkiliga 60 toskar og 50 hýsur av Føroya Banka í vikuni. Feskari verður tað ikki.



Fryntligu kokkarnir, ið eisini høvdu skorið Bankaveiðuna upp, vóru Johan Petersen, sum er útlærdur kokkur, og John Eli Kristmundson, sum er lærlingur, og sæst til høgru.

Tær báðar Julia Carlsson og Annika Repond Sørensen gingu John Mikkelsen til handa, borðreiddu fyri okkum og greiddu frá um allar seks rættirnar og vínið, sum skonkt varð afturvið. Eitt tænastulið, sum tryggjar eitt høgt støði og eina minnisríka uppliving á eini altjóða fiskamatstovu mitt í Havn.

Fyrst er eitt vælkomuglas við perlandi spanskum cava frá Bodegas Naveran í Barcelona, einki minni enn teirra úrvalscava við heitinum Grande Dame, siga Annika og John, meðan púturnar við føroyskum stjørnumynstri hómast upp móti hvíttaða múrinum aftanfyri. Her er eingin tilvild, men hvør smálutur er hugsaður inn í norðuratlantisku upplivingina, sum greinar seg út í øll siðsøgulig fiskasambond, ið hava lagt støði undir núverandi matstovuvinnuna, sum týðuliga dregur ferðafólk til sín. Tað er sjón fyri søgn, so hvørt hurðin gongur, og fremmand tungumál hoyrast.

Fyrsti av seks borðiskum er Ceviche, tað er bankatoskur, sum er lakaður í sitrón, við salsa, koriander, myntu og sitrón granite omaná. Svalligt og rátt undirkast, beint av Bankanum, men við smakki úr Latínamerika, haðani rætturin stavar, og heitið sigst verða úr Inkamálinum quecha í Andesfjøllum. Afturvið verður skonkt hvítvín úr Galisia, Albarino frá Bodegas Fefinanes, Rias Baixas. So er havið sett í karm og matskráin er sannførandi storytelling og gastronomiskt avrik. So langt eru vit komin at eta fisk, eisini úti.

Annar forrættur í røðini er lippur av feskum Bankatoski. Ein vøra, sum egnar seg sjáldsama væl, bæði sum sushi og eisini í hesi røð. Á borðiskinum afturvið er grønmeti, sum er spísskál og gularót heiman av Sandi við Múlaosti omaná. Afturvið er portugisiskt vín, Quinta Ameal, úr Loureiro drúvuni.

Triði rættur í hesi sannførandi symfoni í seks satsum av Bankanum, er varisliga dampað hýsa við puré úr graskari og leyki omaná. Einfalt og við smakkfyllu, sum einki annað vit higartil hava smakkað. Hýsa er greitt ein undirmettur fiskur, eru vit samd um við borðið. Fastari í kjøtinum enn hvíti góðskutoskurin, sum eisini er framúr til kalvasalat, hýsan. Og Ólavur hevur tað uppáhald, at hon skal ikki kókast longri, enn at tú tríggjar ferðir kanst siga "Soðin er seiður, kókaður murtur, tak hann upp úr og ber hann burtur". Tríggjar ferðir. So er kókað. Hurðin gongur og útlendingar spyrja um pláss. Um ein tíma er pláss, og John vísir teimum inn til Mikkeler í grannahúsinum. Tá tímin er farin koma ferðamennirnir aftur. Teir hava investerað í at fáa hesa uppliving við í hugaskjáttuna innan teir flúgva heim aftur í morgin. Eg eri errin av útboðnum og tænastustøðinum, sum ikki bara fremmandafólkið, men eisini vit kunnu kunnu njóta gott av. Tað er ein góð hjáveiða, sum vit nú sita og njóta. So verða tankarnir brotnir av, tí nú kemur hvítvín Finca Racon frá Tomas Cuisine, sum John sigur mær er ein fatlagra Macabeu drúva frá Costes Del Segre.

Nú kemur fjórða servering, sum er høvuðsrætturin. Tað er fiskasúpan úr kannu við tí feskasta Bankatoski, sum til er, og so purrum, fennikel og rækjum afturvið. Toskin leggja vit sjálvi niður í súpanina, so máltíðin verður samskiftandi interaktiv kring borðið. Vínið er As Sortes, Rafael Palacios, sum er úr Godello drúvuni úr Valdeorras í Galisia. Vælvalt til høvið eins og hini úrvalsvínini, sum skifta í smakkstyrki, fyllu og turrleika. Framúr.

Vit skifta orð um drúgva saltfiskatúrin hjá Sjóløvuni hjá N.J.Mortensen í 1917 og Otariu hjá Thomsen sama summar, og hvussu alt tá fór upp í brennivin, tí heimurin hevði so nógv at bjóða. Rókur Tummasarson sigur, at "mest sannlíkt var sluppin fyrst í Barcelona, ella í øðrum sponskum býi við eini klippfiskalast, áðrenn leiðin gekk til Santa Pola eftir havsalti, sum býurin hevur framleitt í øldir. Men okkurt gekk ikki eftir ætlan, og nógvar eru søgurnar um, hvussu skilið var av tvøramonnunum í Spania. Hvussu nógv er í hesum søgum er vónleyst at eftirkanna, men neyvan er nakar ivi um, at høvuðsorsøkin til at ferðin hjá Sjóløvuni gjørdist so drúgv, var rúsdrekka og at menn komu í skuld. Møguliga hevur skiparin gjørt sum skiparin á skonnartini Otariu hjá Thomsen, sum var í líknandi støðu sama summarið í Barcelona. Hann fall í drukk og tók meira pening út frá danska konsulatinum enn dekningur var fyri, og slapp tí ikki at halda leiðina fram. Og endin var, at Thomsen mátti selja skipið. N. J. Mortensen loysti tó ikki málið á henda hátt. Tað sigst, at danskir myndugleikar vórðu bidnir um hjálp, og tá teir komu til Sjóløvuna sótu menn á dekkinum við vínfløskum og rullaðu appilsinur sínámillum. Rigningur var ongin, tí hann var seldur til tess at útvega pening til dagsins uppihald, eins og teir høvdu selt skipshundin fleiri ferðir, men á onkran løgnan hátt, fann hann altíð oman aftur á skipið. Sambært siglingarsøguni førdi ein skipari av Eiði, sum ikki hevði verið í Føroyum í áratíggjur, Sjóløvuna heim til Føroyar. Tvørafólk hava sagt frá, at tá manningin á Sjóløvuni endiliga var heimkomin, vóru menn hildnir fyri gjøldur, og serliga skiparin sigst at hava verið happaður, umframt at hann kom í stóra skuld av ferðini. Menn, sum vóru við Sjóløvuni tosaðu helst ikki um ferðina, men í vertskapi kom tó fyri, at teir fóru undir at syngja og tosa á sponskum máli. Eisini ber til at syngja um Sjóløvuna á føroyskum máli, tí hildiđ verđur, at H.A Djurhuus fekk íblástur til yrkingina “Brita á fløttu” frá hesi hending."

Nú bróta Annika og Julia av, tí vit eru komin til fimta rættin, sum er  karamellísur, sjokoláta ganache og krystaliserað hvít sjokoláta. Í gløsini fáa vit nú tjúkt og myrkt sjerri, Don Pedro Ximenez 1987, Toro Albala, Jerez Andalucia.

So er sætti og endaliga lokandi rætturin á matskránni, sum er kaffi við Petit Four og Le Panto Brandy Gran Reserva, Gonzalo Byass í gløsini.

Grannaverturin í Mikkeler heilsar uppá, og heldur, at vit skulu runda drúgvu máltíðina av við eini heimabryggjaðari La Serenita í eyðkenda bjórglasinum á stilki. 

Ein hugfarslig máltíð kring eitt mettað fiskaborð er komin at enda, og vit fara í Irish Pub at fáa um endan á pubbkvissini hetta fríggjakvøld hin trettanda. Veit ikki um tað er júst tí, at dagurin er hin trettandi, men fyrsta eg hoyri sangaran bjóða er ein maltraktering av kendasta sanginum hjá Neil Diamond, fremsta poppskaldinum í verðini. Hóast framførslan ikki er eftir mínum hugi, men meira til týsku bierstube traditiónina, má eg sanna, at Havnin er ein metropolur, ið hevur alt at bjóða. 

Manga takk fyri skiftið - og veiðuna!

Føroyakortið

So er Føroyakortið hjá Námi aftur at fáa í nýggjari lamineraðari útgávu, sum Føroyaprent hevur prentað og givið rættar litir eftir kønari vegleiðing frá Inga Joensen, sum teknaði fyrsta Føroyakort í fyrsta føroyska atlasinum, Heimsatlas, sum kom í 1993 og er mest selda bók í Føroyum, tá vit síggja burtur frá Bíbliuni.

Upprunaliga var tað Rói Højgaard, sum teknaði kortið til Atlas til heim og skúla (Nám 2014), meðan han arbeiddi á Føroya Dátu Savni, sum nú er lagt undir Umhvørvisstovuna, har øll føroyakort verða goymd og umsitin í besta samstarvi við Óluvu Mariu Højgaard.

Á nýggja dagførd Føroyakortinum síggjast báðir tunnlarnir, sum eru í gerð, hann inn í Eysturoynna og hann suður í Sandoynna. Nýtt er eisini at Skálabotnur nú eitur Skálafjørður, so sum Staðarnavnanevndin hevur ásett eftir galdandi reglum.

Av nýggjum kann nevnast útfyllingin sunnan fyri ánna inni á Sundi og tey bæði hotellini, sum eru í gerð í Havn.

Annars er alt sum fyrstu ferð tá kortið kom út í 2014. Hetta er triðja dagføring, sum verður prentað. Tí stendur árstalið ovast í vinstra horni. Nýggjasta er altso 2019.

Enn sum áður kann kortið brúkast sum dúkur á spísiborðinum, eisini til at tekna á í barnagarði og skúla, tá børnini fara at ferðast í landinum og kanska skulu læra seg vegin til ferðamálið, og annars at tosa um bygdir og oyggjar.

Hetta Føroyakortið er tað einasta, har sjógvurin eisini er teknaður við røttu dýpunum.

Kristianna Poulsen tók myndina á Bókamiðsøluni, har Føroyakortið eins og allar aðrar bøkur eru á goymslu.

Ljóskeldur

Hósdagin í farnu viku byrjaði kringvarpsfotografurin Bjarni Árting Rubeksen at leggja myndir út á Facebook, har hann hevur fylgt og enn fylgir politisku samgongusamráðingunum eftir løgtingsvalið. Nýggjastu myndir eru frá mánadegnum í gjár.

Nú hevur Kringvarpið lagt myndirnar út á teirra heimasíðu, so øll kunnu fylgja við, síggja og uppliva myndirnar. Tí ein mynd er ikki bara tað avmálda knips, sum tú gjørt í eini handavending við iPhonini ella tí, sum fyri hondini er, tá onkur stendur framman fyri tær og ger okkurt forvitnisligt, sum kanska verður søguligt, tí tað ikki ber til at endurtaka.

Myndatøka er at steðga heiminum, at steðga søguni, at steðga ferðini og lata okkum síggja løtuna, grundfesta í tí liti og ljósi, sum er til handa.

Meistaraverkið, tí tað er tað, er ljóskeldan í hvørjum einstøkum føri hjá Bjarna. Ljósið, sum natúrliga er til staðar, heita peruljósið, sum krýpir upp við bakvegginum og skapar dýpd og rúmklang, meðan hangandi perur kasta ljós á hvítu borðplátuna, so andlitið, sum omanfyri, verður upplýst, meðan kalda dagsljósið fellir inn gjøgnum gluggan, sum er uttanfyri myndina, og kastar ljós á bakgrund ella beint á myndaevnið, alt eftir hvar fotografurin velur at standa.

Kanska vil hann eisini siga okkurt serstakt, til dømis undir eini søguligari vetrardrápsmynd úr víkingatíðini, sum norski Nils Berglien (1853-1928) málaði í 1898, meðan løtan darrar í sekundinum og sleppur at liggja leingi á, tí politikarin er hugsunarsamur frammanfyri útvarpsmikrofonini. Hetta er álvarsamt og krevur umhugsni, tí ábyrgdin er so stór, at sjálvt ervaljósið úr tungu loftslampuni er slókt, tí gerandisljósið brýtur sær veg inn frá vinstru og niður á køldu borðplátuna. Ein lagnustund.

Løgtingsstjórin, sum vit síggja úr erva, er hugsunarsamur, kanska í døpurhuga, og vónleysu málningarnir á bakvegginum gera ikki byrðuna lættari at bera, hvussu ljósir og organiskir veggir og gólv eru. Eygnabráð, hendur og beinstøða undirstrika løtuna.

Ymiskt er, hvussu ymsu floksumboðini hepnast at verða fangaði og sett inn í myndakarmin, men Sambandsflokkurin er tann einasti, sum bjóðar kvinnum inn í myndina, eisini úr øðrum flokkum. Ein sjáldsama væleydnað positioning hjá Sambandsflokkinum. Hóast tvær almennar nevndir eru settar við fimtan umboðum, skrivarum og varalimum at tryggja eina kynsjavnari luttøku í lands- og kommunupolitikki, er støðan katastrofal og munandi verri nú enn á løgtingsvalinum undan. Her hevur eingin gjøgnumslagskraft verið hjá nevndunum, sum ikki tykjast hava neyðuga førleikan at flyta fastfryst viðurskifti.

Ymiskt er eisini, hvussu glógvandi eygu, høka, nøs og rukkur í pannu kunnu fangast og haldast føst í løtuni, sum myndatólið tók og goymdi til ævigar tíðir. Tá innlagda søgan er unikk og ikki til at taka feil av, so er bara at bíða eftir rætta ljósinum, stilla inn og taka. So er søgan, næstan ein kærleikssøga, bundin millum fotografin og myndaevnið. Til okkum at njóta.

At politikarar eisini hava eitt morgunhjarta av gulli kann ganga fram úr journalistiskum myndareportasjum sum hesari hjá Bjarna. Higartil eru Fólkafloksmenn teir bjartastu, millum annað hesir, sum møtast í heitum ljósi í køkinum at skifta orð um eitthvørt gott og stuttligt. Vónin um at smákøkurnar eru góðar, hon er í hvussu er bjørt og góð, meðan bíðað verður. Ljóskeldan, og heita andlitið mitt fyri, sigur okkum tað.

Alttilølluppáeingang

Í morgun hoyrdi eg Útvarpið siga frá um nýggja Gøtuskipið Gitte Henning1, sum í einum háli kann fáa fýrahundrað tons. Bara soleiðis í einum slurki.

Fýrahundraðtonsíeinumtáegtímioghavigjørtmegút.

Samstundis fái eg at vita at barnaútvarpið er ikki komi úr feriu enn, so nú fáa vit tónleikfyriølluppáeingangeinamánamorgunsmorgunstund.

Ja, ikki sannheit, tað er eitt sundur trunkerað og trupult at røkka og náa inn til øll uppá eingang.

Tann tíðin er farin. Tíðin tá postmaðurin við einari skjáttu kom við øllum til øll í einari útbering í einum distrikti ein Gudagivnandag, sum Ludvig segði.

Tann tíðin er farin.

Tí velja vit tað, sum flestu kunnu kaperað uttan at fáa tannkremið í rangastrúpan, so alt verður spruttað upp á speglið. So sosialrealistiskt vildi eg ikki at morguntoilettið skuldi verða afturvið Útvarpinum í morgun.

Fyrst norski Grieg við morningmood’inum og síðan okkara egni Martin við Morgun – hann høvdu vit longu hoyrt undir morgunlestrinum við meistarliga sálminum Uttan teg – og so Trøllapætur við eitttveytrísoetavitmorgunsanginum.

Ogsoerutíðindi.

Eg plagdi at halda, at Útvarpið eigur at senda á tveimum rásum. Einari undirhalds- og ítróttarás, og so einari alment dannandi útvarpsrás við smalri sendingum.

So eigur Útvarpið allan marknaðin í heimsins fremsta útvarpslandi. Tað er tað.

Men hvørt til sína tíð og ikki alt í senn.

Og so slettis ikki sum podkast við deyðum produktum at sløða út á heimrustina til onkran at taka fram ein illveðursdag tá tey keða seg.

Nei, dynamikkur og sannførandi savningarmegi her og nú.

Tað er tað.

Savningarmegi

Nú gevst hann, ímyndin av einum sonnum og slitsterkum akkersmanni í landsins førandi tíðindasending í sjónvarpi, Johnsigurd í Degi og Viku. Perman á skúlabókini um fjølmiðlar og á forsíðuni á dagsins Sosiali. Ein tjóðarsavnandi ímynd, sum er trygg og slitsterk, sjálvt tá heimligu tíðindini fáa óvæntaða vend, sum kann verða torskild hjá meiniga føroyinginum at fata, tíansheldur at hava eina meining um.

Hann, Sigrún og Bogi verða nú loyst av og yngri kreftir koma til eftir nýggjum skipanum. Frálíkt tekin um ein stovn, sum stillført arbeiðir við sær sjálvum, okkum at frama.

Tó, einki er sum at hoyra gamlar útvarpssendingar. Endursendar matsendingar frá kreppuárunum, tá eg sjálvur stóð á høvdinum og gjørdi Náttarravnssendingar, og sum júst í morgun, nú eg lurti eftir fuglaláti omaná morgunlesturin, og so við mergjaðum fosturlandsangi, meðan Johan gongur í fjøllunum og er skóti um ups og ás. Eitt konsept, sum eg enntá minnist frá Janusi Mohr langt, langt undan Johan.

Halt kjaft sum eg eri blivin gamal. Og halt kjaft sum útvarpið er stadnað, skránað og skropnað. Tað er bara uppteljingin á Hálsi í Havn eftir valið, ja hvat sum helst val, sum er enn meira afturhorvandi í vitanar- og samskiftissamfelagnum.

Meðan sjónvarpsverturin, oftast Sigrún, av einslistum roynir at siga okkum okkurt um gongdina í uppteljingunum langt, langt eftir at høvuðsstaðarhurðarnar eru latnar aftur, so yppa øll starvsfólkini hjá kommununi og valstýrinum øksl, og bara ganga framvið og eru demonstrativt ó-servicemindaði.

Slíkur atburður hoyrir ikki heima í nútíðarsamfelagnum, og so slettis ikki tá ein almannamiðil er til staðar. Úti á bygd eru tey ikki so forstokkaði sum í Havn, tá umræður at siga frá um valið í samskiftandi vitanarsamfelagnum, sum er støðið undir almannamiðilinum.

Men nú verður lukkutíð boðað frá nýggjum í Kringvarpinum. Tað sigur Ivan við morgunsendingina. Flaggskipið og andlitið úteftir og inneftir er Dagur og Vika, sum verður enduskoðað og styrkt, fokus verður onkuntíð á eitt evni, nýtt studio verður bygt, redaktørur og vertur skulu smelta saman í ein leiklut, eitt ferðalið fer til arbeiðis og skal levara – ja, levera – úr einum Kringvarpsbili hvønn arbeiðsdag í vikuni, tí beinleiðis senditøkni skal í størri mun verða nýtt.

Hvat Degi og Viku viðvíkur ynski eg mær bara at allir dagar verða tíðindadagar, serliga sunnukvøld.

Dagur og Vika eigur at verða ein redaktionell eind, sum kann spæla út fyri hvørjar 24 tímar og siga okkum, hvat er hent. Sjónarringurin skal aldri verða longur burturi enn 24 tímar. Tað er mítt ynski á hasari fjølmiðlakontu.

- Vit skulu menna tað savningarmegi, sum hesin stovnurin og Dagur og Vika eru, sigur Ivan í morgunsendingini, og lovar, at tað fer at hoyrast í ein ávísan mun frá mánaðarskiftinum september-oktober.

Hóast upp móti helvtini av sendingunum í gamla Útvarpinum komu frá fríyrkisfólki, er tað ikki fyrr enn nú, at somu ella líknandi sendingar hava verið bodnar út í almennari lisitatión. Tað er frámúr. Men einasta nýskapandi sending eg havi varnast er Pressan hjá Øssuri í Útvarpinum fríggjamorgnar. Hinar sendingarnar eru ikki nýskapandi sum sendingar, men í selektivum fokusi eru tær áhugaverdar, tí tær eru so smalsporaðar, at tað ofta verður komiskt, kanska ófrívilliga komiskt.

Havi altíð sagt og tvíhaldi enn um at Føroyar er eitt útvarpsland burturav. Tí gleðir tað meg, at Ivan fer at styrkja útvarpsskránna við høvuðsdenti á tíman millum 17 og 18, við hvestum aktualitetssendingum, eftir okkara arbeiðstíð og innan okkara nátturða. Tað er savningarmegi. Akkurát sum í tí gamla samfelagnum, bara tað ikki verður ov feudalt. Útvarpið er uppá gott og ilt karmurin um tað samfelagið.

Hetta er fyrsta av fleiri menningarstigum, at aktuelt verður ment, lovar Ivan og nevnir dokumentarar og eina undirhaldssending, sum eftir ársskiftið verður fyri alt húskið.

- Vit skulu duga betur at greiða frá um aktuelt í samfelagnum. Fýra tilboð um mentanartilfar eru komin inn og her er potentiali, sigur Ivan uttan at avdúka nakað.

Men hann nevnir eisini gomlu avbjóðingina hjá øllum heimsins almannamiðlum, tey ungu, sum als ikki brúka vanligu miðlarnar av public service og tjóðarbyggjandi slagnum, og tí eru trupul at finna og røkka.

- Teimum fara vit at geva eitt tilboð, til dømis ungdómsdokumentarar, í eini sending úr stóru høllini, har samstarvað verður við miðnámsskúlar, og vit fara at vísa føroyskar filmar mótvegis útlendskum filmum og ráki, eisini við kriktiskum ummælum av Netflix og HBO, sigur Ivan, sum kanska er ov mjúkur og bleytur av sær mótvegis innlendskum kritikki av sama miðlatilfari, tí innlendska, sum hevur lyndi til at hvørva í sussi, meir enn so av tí sjálvsmakkandi slagnum.

Heimasíðan hjá Kringvarpinum er eisini ein raðfesting, men hon er ikki við í hesi fyrstu ætlan, sigur Ivan. Ofta havi eg hildið, at heimasíðan er avgjørt veikasti og mest heimleysi liður hjá Kringvarpinum, so veikur, at eg onkuntíð, og tað er ikki sjálvdan, ynski at hon ikki var har.

- So skjótt vit megna at fáa studiosendingina til ung, so byrjar hon, lovar Ivan. Og tað er vegurin at ganga. Róliga at seta við og aldri kvetta á stokkinum. At øll framdrift byggir á tað hevdvunna úr heimligu Kringvarpssøguni. Tað er fyrsta treyt fyri savningarmegi innanfyri og uttanfyri Kringvarpsmúrarnar.

Takk fyri vaktina, akkersmenn og akkerskvinnur!

Heimurin hitnar

Samstundis sum vit síðan aldarskiftið hava dyrkað eina føroyska matgerðarlist, sum aftur byggir á gamla hevd, rávørur og tilgerð, hava veðurlagskanningar verið gjørdar, sum eintýðugt benda á at heimurin hitnar.

- Føroyar fara nú eisini at kenna árinið av mannaskaptum veðurlagsbroytingum, sigur Johan Mortensen, ið er ein av fyrireikarunum av ókeypis tiltakinum Heimurin hitnar, sum verður í høllini í Norðurlandahúsinum 12. september kl 19:30.

Høvuðsstuðul er Hiddenfjord, sum eisini bjóðar laks. Herrópið hjá alifyritøkuni er Raised in the Wild. Eitt herróp, sum ikki er beint fram, men skapar og hvessir tankar millum aling og náttúru, menniskja og maskinu, tað mannaskapta og tað órørda.

- Vit bjóða til eitt áhugavert kvøld, har vit vísa á, hvat vit kunnu hava í væntu, sigur Johan, og heldur fram eitt gastronomiskt framtíðarscenario, sum skjótt kann gerast veruleiki.

- Verður skeripkjøt og ræst kjøt ein saga blot um nøkur ár, og hvørvur toskurin av hita, og fer ikki at bera til at ala á firðunum, spyr Johan í ramasta álvara, nú Magnus Heinason ger klárt at fara út á Føroyabanka og fer at avreiða bankatosk, Føroya fremsta gourmet tilfeingi, júst meðan tiltakið er.

Í dag eru tey seytjan Heimsmálini hjá ST komin inn í føroysku skúlastovurnar og serligt ljós hevur verið varpað á fjúrtanda heimsmálið, sum er um lívið í havinum. Beint nú boðar Nám til kapping í skúlunum at gera egnan stuttfilm um Heimsmálini við stórum vinningi til flokkin, 30.000 krónur, og at sleppa at vísa vinnarafilmin í Kringvarpinum, so øll síggja. Tí hetta er eitt mál, ið viðvíkur okkum øllum. 

Bogi Hansen, havfrøðingur, hevur havt fyrilestrar um havið og veðurlagsboytingar í Útvarpinum longu í 1970’unum, og seinni hevur hann skrivað bøkur um havið og veðurlagsbroytingar, sum Skúlabókagrunnurin og seinni Nam gav út. Eitt virksemi, sum í 2001 gav honum virðisløn M.A.Jacobsens fyri yrkisbókmentir og í 2006 Umhvørvisvirðisløn Norðurlandaráðsins.

Í 2013 skrivar Havstovan um nýggja kanning hjá altjóða veðurlagsnevndini (IPCC), sum í høvuðsheitum sigur tað sama sum fyrra kanningin í 2007 - ivin er bara minkaður. Jørðin er hitnað nógv seinastu hálvu øldina, og nú er ógvuliga lítil ivi um, at hetta stavar frá brenning av olju, koli og gassi og øðrum av mannaávum, sigur Havstovan í 2013 og ger vart við, at menniskjan eigur sín stóra lut í, at havið fløðir, at ísurin bráðnar, at glopraregn og hitabylgjur eru vorðin meiri ógvislig í støðum. Tann størsta óvissan er, hvat vit menniskju fara at gera. Um tað eydnast heimsins stjórnum heilt skjótt at avmarka útlátið av koldioxidi og øðrum dálkandi evnum, hitnar jørðin sum heild kanska bara eitt stig aftrat, tó at tað verður ymiskt ymsastaðni. Heldur verandi gongd við ótálmaðum útláti hinvegin fram, verður upphitingin nógv størri. Havstovan sigur, at mest er líkt til, at havleiðirnar kring Føroyar fara at hitna. Hetta er tó ringt at siga við vissu, tí okkara veðurlag er so ávirkað av vindi og streymunum, sum reka fram við okkum.

Við støði í hesi gransking verður ókeypis tiltakið Heimurin hitnar í Høllini í Norðurlandahúsinum hin 12. september. Umframt Boga Hansen, havfrøðing, fara hesir at hava fyrilestrar við einum føroyskum vinkli við støði í hækkandi hita á okkara leiðum:

Jens Hesselbjerg Christensen, Professari : Klimaforandringer og klimamål: Hvor står vi? Hvor går vejen hen? - den færøske vinkel.
Petur Steingrund, Fiskifrøðingur : Er Toskurin undir Føroyum ávirkaður av alheims upphiting
Ólavur S Dalsgarð, Stjórnmálafrøðingur : Tillaginarætlanir at tálma avleiðingum av veðurlagsbroytingum
Sjúrður Hammer, Fuglafrøðingur : Veðurlagsbroytingar úr Fuglaperspektivi
Bogi Hansen, Havfrøðingur : Veðurlagsbroytingar og Føroyar

MA-RA-DO-NA

Ole Wich tók myndirnar av Suna Merkistein, tá hann innleiddi sýningina við spildurnýggja heimildarfilminum "Diego Maradona" í Filmsfelagnum mikukvøldið 4. september 2019. Formaðurin í Filmsfelagnum heldur ljósinum.

Her er inngangurin hjá Suna Merkistein:

MA-RA-DO-NA

Eg havi altíð hildið, at tað er okkurt stórbært og máttmikið, sum logar uppi við hesum navninum. Tá ið tað fyri mongum árum síðani frættist um henda nýggja fótbóltsúrmælingin, tóktist tað onkursvegna so sjálvsagt, at hann skuldi eita Maradona. Vit bíðaðu eftir honum. Ótolnaðust at síggja hann. Øll vóru paff, tá ið tey sóu hann dusa sær á argentinska ungdómslandsliðnum, sum vann heimsmeistaraheitið í 1979. Tíðindini um henda nýggja gandakallin gingu sum rótasúpan. Á sumri í 1980 spældi argentinska A-landsliðið, sum tá var heimsmeistari, fleiri venjingardystir í Evropa. Allastaðni var slotað og forvitnast um nýggja gimsteinin, sum nú var komin upp á vaksnamannaliði sum 18 ára gamal. Vit vóru longu kunnugir um argentinska úrmælingin, men brøgdini, ið hann segðist kundi útinna, vóru okkum øllum ein afturlatin heimur. Mangur sigur frá Ólavi kongi, og hevur ikki sæð hann! Útlendskur fótbóltur var nakað, sum tú las um, ella lurtaði í útvarpi eftir, ikki nakað, sum tú sást.

Hugsa vit um dagsins samskiftistøkni, valdaði sonn steinøld tey árini. Internet vóru vit lukkuliga óvitandi um, men við nýggja Sjónvarpsfelagnum, sum tók síni fyrstu stetlandi fet í Føroyum í 1979, var ein gluggi út í heim gloppaður. Vikugamlir fótbóltsdystir, sum Danmarks Radio sendi úr Onglandi, vórðu vístir í Føroyum. Hetta kendist sum ein opinbering. Dýrar videomaskinur og VHS-bond vórðu keypt, soleiðis at tú kundi taka upp hesar dystir heima við hús. Nógvir bygdu upp sítt egna privata fótbóltssavn fyrst í 80-unum. Soleiðis fóru føroyingar at kjósa sær síni yndislið í Onglandi - Liverpool, Manchester United, Arsenal, Tottenham o.s.fr.

Tá í tíðini mannaðu mest bara bretar tey ensku liðini. Globaliseringin - og við henni vinnuliga kollveltingin á fótbóltsøkinum sum vit kenna hana í dag við fremmandum spælarum á øllum teimum bestu liðunum - var ongan veg komin fyri fjøruti árum síðani. Vit máttu tí brynja okkum við toli til 1982, tá Spania fór at hýsa endaspælinum í heimsmeistarakappingini í fótbólti. Teir dystirnir fóru allir at verða vístir í Føroyum - ikki beinleiðis, men dagin eftir. Bandið skuldi fyrst við flogpostinum úr Danmark til Føroyar. Men vit lurtaðu beinleiðis. BBC var álitið, men Útvarp Føroya samsendi við svenska útvarpið úr Spania. Og tá ið eyðkenda djúpa røddin á svenska fótbóltsfrásøgumanninum kom ígjøgnum frá setanardystinum millum Argentina og Belgia á Camp Nou í Barcelona fingu vit á fyrsta sinni argentinska gandakallin inn í okkara stovur.

Tað fór næstan kalt niður eftir bakinum á mær, tá ið svenski frásøgumaðurin hetta summarkvøldið næstan messandi kunngjørdi okkum tann nýggja Messias, sum nú var stigin upp á tann heilt stóra pallin. Maradona! Nú var hann her. Og kvøldið eftir fóru vit at síggja hann. Og taka hann upp á band.

Tað var ikki í 1982, at Maradona fekk sítt heilt stóra gjøgnumbrot. Hann var bara 21 ára gamal og ikki mentur at knógva undir teirri  ovurstóru byrði, ið nú var løgd á hann. Aðrar stjørnur skinu bjartari enn hann í 1982. Brasilska landsliðið var ein fragd at sjá tað árið. Úrmælingar trutu ikki á tí liðnum. Sum einstaklingur skaraði Zico kanska framúr, og fekk okkum at gloyma Maradona í nøkur ár. Í roynd og veru máttu vit bíða í fýra ár til vit aftur fóru at síggja hann. Men á sumri í 1986, tá heimsmeistarakapping aftur var í fótbólti, høvdu vit í Føroyum fingið aðrar fótbóltshetjur. Maradona var dottin burtur ímillum. Nú høvdu danir fingið eitt landslið, sum øll høvdu á munni. Í fullum álvara var tosað um, at teir fóru at gera bart, nú teir á fyrsta sinni fóru at vera við í einum HM-endaspæli. Eisini í Føroyum valdaði fótbóltsfepur, tá ið Preben Elkjær, Michael Laudrup, Allan Simonsen, Frank Arnesen og hinir spældu.

Maradona var tá komin til ilnar við Jose Nunez, hin máttmikla ovastan í katalanska stórfelagnum FC Barcelona, hagar hann var komin í 1982 sum heimsins dýrasti spælari, og í 1986 var hann endaður í italskum fótbólti, ikki í einum av stóru feløgunum, men í Napoli, sum var eitt miðallið í tí fátæka Suðuritalia. Og tað er í seinna helmingi av 80-árunum, at Maradona ger bart. Hann stígur upp á tann stóra pallin í HM-endaspælinum í Meksiko á sumri í 1986. Allur heimurin er tá sjónarváttur til helst stórbærasta einmansavrik í altjóða fótbólti nakrantíð. Hann er tann brillanti 1. violinsturin á argentinska landsliðnum, sum verður heimsmeistari hetta árið. Øllum er greitt, at hansara lutur er fullkomiliga avgerandi fyri góðu úrslitini hjá liðnum.

Hann dusar sær á vøllinum sum tann fimi ekvilibristurin, ið ber av øllum. Men hann fær eisini sinnini í kók. Hann fírir ikki fyri at seta knúgvarnar undir bóltin og geva Várharra skyldina fyri síni lokabrøgd, tá ið avgerandi dystirnir skulu vinnast. Løtu seinni mugu sjálvt tey mest uppøstu yvirgeva seg. Tá rekur hann einsamallur maður hálvan vøllin við bóltinum, sneiðir inn um mótstøðumenninar, ein fyri og annan eftir, til hann at endanum skorar fyri opnum máli.

Fótbóltur er í dag vorðin ein næstan vísindaliga struktureraður liðítróttur. Meira taktiskur enn nakrantíð. Disiplinin og kollektiva eindin er í hásæti. Tað er kortini framvegis brúk fyri einstaklinginum. Honum, sum er mentur at gera tað óvæntaða, at skaka javnvágina á tí vælskipaða liðnum, at skapa yvirtalsstøður á vøllinum. Tí verður framvegis leitað eftir virtuosinum. Onkur sigur, at teir fækkast. At teir eru ein doyggjandi rasa í einum alt meira skipaðum kollektivi í tí støðugt vaksandi undirhaldsídnaðinum, sum fótbóltur er vorðin.

Eg eri sannførdur um, at fótbólturin hevur tørv á úrmælinginum. Solistinum. Annars verður hann ov kliniskur og kyniskur. Vit hava brúk fyri eini lýsandi fyrimynd, sum kann minna okkum á, hvussu sublimt fótbóltsspælið kann vera. Eftir mínum tykki hevjaði Maradona spælið upp í estetiskar hæddir, tá fótbóltur eisini fær eitt listaligt útrykk. Hann kundi sum eingin annar fara rekandi eftir vøllinum, sum hevði hann bóltin í stuttum tjóðri við sín gylta, vinstra fót. Yvir hansara sveimandi bóltrakstri var tað kortini ikki sami artistiski vænleikin sum hjá brasilska úrmælinginum Pelé, sum hevði tær mjúku og livandi brasilsku sambarútmurnar í sínum rørslum. Maradona var meira kraft og orka. Í gjøgnumbrotunum sást eisini ein feril av einum brutaliteti, sum kanska var skyldur við tann argentinska tangodansin.

Maradona er lágvaksin, hevði lágt tyngdarpunkt, var ógvuliga stúttur á beinunum og hevði óvanliga góða balansu. Hann var væl bygdur og krútsterkur. Stóð seg tí væl í nærdystum, var mentur at verja seg og varðveita bóltin undir trýsti. Tekniski førleikin var av eini heilt aðrari verð. Hann gandaði við bóltinum. Við listum og snildum sneiddi hann leikandi lætt mótleikarar til síðis. Og so hevði hann eina accelerasjón og kraft í sínum rykkum og gjøgnumbrotum, sum fekk hann til at fara gjøgnum heilt við bóltinum. Eisini hevði hann eitt framúrskarandi skot - men bara við sínum vinstra fóti. Og oman á allar hesar dygdir hevði hann eisini óvanliga gott eyga og skil fyri spælinum og dugdi tí eisini væl at ætla um, nær og hvussu hann skuldi spæla bóltin frá sær.

Maradona blaktraði sum tann lýsandi stjørnan á fótbóltshválvinum í nøkur ár. Seinnu 80-árini var hann í toppform. Tá var hann kongurin. Men innara bræðingin var tá byrjað. Í Napoli. Í øllum fagnaðinum og dyrkanini gongur hann so líðandi til grundar sum menniskja og ítróttamaður. Leikstjórin hevur sum skilst sett sær fyri at lýsa árini í Napoli frá 1984 til 1992. Ein fascinerandi søga við nógvum konfliktlinjum. The rise and fall hjá einum úrmælingi og avgudi í einum tí mest dysfunksjónella býnum í Evropa í teimum dekadentu 80-unum. Tú skalt vera sterkur, skalt tú koma heilskapaður úr slíkum meldri. Maradona hevði ikki førningin til at at standa seg í tráa andglettinum handanfyri uppkritaðu strikurnar.

Men eftir standa brøgdini, sum hann útinti á vøllinum. Í huganum á mongum standa tey meitlað fast sum gandur, sum søtur musikkur, sum haldfør fólkslig list, sum tú kann njóta og undrast á - nú og í komandi tíðum. Tí hann er helst hin mætasti solisturin av øllum í heimsins best umtóktu undirhaldsgrein - fótbólti. Í dag hava vit Messi, landsmann hansara, sum ofta hevur verið sammettur við hann. Sjálvur sigur Messi lítillátin, at tann samanberingin er mest av øllum blasfemi. - Eingin kemur í nánd at vera javnlíki hansara, hvørki eg ella nakar annar, sigur hann sjálvur.

Um hesin filmurin fer at gera okkum klókari upp á tann spurningin, veit eg ikki, men menniskjansliga prísin, ið rindast skal fyri at vera heimsins besti fótbóltsspælari, fara vit helst at fáa eina hóming av í hesum nýggja heimildarfilminum.

Suni Merkistein

Hvønn mikudag x 14

Nýggjasta heystroynd hjá Filmsfelagnum er at vísa film hvørt mikukvøld. Við yvirskipaða endamálinum at síggja film í felag, fara úrvaldu fjúrtan filmarnir hetta til jóla at lýsa menn á filmi og kvinnur á filmi, mannfólkafilmar og kvinnufilmar, um tú vilt.

Heimildarfilmurin um Maradona og virðislønti norski filmurin ”Út at stjala ross” eru millum fyrstu mannfólkafilmarnar. Danski ”Kollision”, sum byrjar við útsýninum hjá einum tyrluskipara í Føroyum, nemur við rættindini hjá einum pápa, tá húskið kollsiglur. Sami sorgartráður verður tikin upp í íslendska arthouse filminum ”Hvítur, hvítur dagur”.

Ævisøguligi filmurin um Judy Garland við Renée Zelwegger í høvuðsleiklutinum og spanski ”Carmen og Lola” um forbodnan kærleika, eru tveir av kvinnufilmunum í heyst.

Stóru leikstjórarnir, Almodóvar úr Spania og Petzold úr Týsklandi, eru umboðaðir við hvør sínum filmi millum menn og kvinnur, ”Pína og heiður” og ”Transit”.

Í Filmsfelagnum fer Kringvarpið hetta skeiðið eisini at frumsýna nýggjan film um country í hjørtunum á monnum í Føroyum. Seinni verður filmurin sendur sum stuttrøð í sjónvarpi. Tveir tónleikafilmar, annar við Roger Waters, og hin við Metallica, fara eisini at verða sýndir. Hesin seinni er enn ikki upptikin, hóast hann verður sýndur 9. oktober, so feskur er hann.

Ætlaða triðja tema, sum verður sett á skrá í Filmsfelagnum eftir ársskiftið, eru ymsar tilgongdir at lýsa holocaust, m.a. við nýggja satiriska filminum ”JoJo Rabbit” og ævisøguliga ”Radegund - A Hidden Life” eftir meistaran Terrance Malick.

Elsta felag í landinum

Filmsfelagið er elsta felag í landinum, ið hevur filmsýningar sum áhugamál og virksemi. Umframt Havnar Bio samstarvar Filmsfelagið við filmsframleiðarar kring landið, SALT, Løkshøll, Faroe Islands International Minority Film Festival (FIMFF), Tórshavnar Film Festival (TÓFF) og annars øll, ið vilja sýna film fyri fólki í felag. Havnar Bio hevur fingið loyvi frá nevndini í gamla Filmsfelagnum, at sleppa at brúka heitið á felagnum, og at velja filmar við ráðgeving frá gomlu nevndini og filmshugaðum annars.

Heystskrá 2019

Ikki er neyðugt at tekna limaskap fyri at síggja úrvaldu arthouse filmarnar í Filmsfelagnum. Alt um filmarnar er at finna á Facebookprofilinum hjá Filmsfelagnum. Atgongumerki fáast við skivuna í Havnar Bio og á netinum bio.fo/filmsfelagið.

Í løtuni eru tað Birgir Kruse og Ole Wich, sum mynda Filmsfelagið og skipa skránna saman við Jákup Eli Jacobsen, leiðara í Havnar Bio, og øllum, sum hava áhuga at síggja og vísa film.

Mikudagin 4 september kl 20:00 Diego Maradona
(Asif Kapadia 2019, Bretland 130 min, Suni Merkistein innleiðir)

Mikudagin 11 september kl 20:00 Pína og heiður
(Dolor y gloria, Pedro Almodóvar, Spania 2019 113 min)

Mikudagin 18 september kl 20:00 Transit
(Christian Petzold, Týskland 2019 101 min)

Mikudagin 25 september kl 20:00 Eg reið mær avstað - country í Føroyum (Suni Merkistein, KVF 2019 130 min, Ivan Hentze Niclasen innleiðir)

Mikudagin 2 oktober kl 19:30: Roger Waters: US+THEM
(Sean Evans, Bretland 2019 135 min)

Mikudagin 9 oktober kl 19:30: Metallica & San Francisco Symphony S&M2
(Wayne Isham, USA 150 min)

Mikudagin 23 oktober kl 20:00 Út at stjala ross
(Hans Petter Moland, Noreg 2019 120 min, Kim Simonsen innleiðir)

Mikudagin 30 oktober kl 20:00 Kollision
(Mehdi Avaz, Danmark 2019 112 min)

Mikudagin 6 november kl 20:00 Judy
(Ruper Goold, Bretland 118 min)

Mikudagin 13 november kl 20:00: Carmen & Lola
(Arantxa Echevarria, Spania 2018 103 min)

Mikudagin 20 november kl 20:00 Honeyland
(Kotevska & Stefanov, Makedonia 2019 87 min)

Mikudag 27 november kl 20:00 Claire Darling
(Julie Bertuccelli, Frakland 2018 94 min)

Mikudag 4 desember kl 20:00 Surprise filmur
TBA

Mikudag 11 desember kl 20:00 Hvítur, hvítur dagur
(Hlynur Pálmason, Ísland 2019 109 min)

Fotolist í Listasavninum

Fríggjadagin letur upp ein sjáldsom framsýning við føroyskari, íslendskari og danskari fotolist. Sjáldsom í sjálvum sær, tí fotoframsýningar burturav hava ikki verið í Listaskálanum alt tað eg minnist, kanska ongantíð.

Less is North er spælandi heitið á framsýningini, sum er opin frá fríggjadegnum, um jólini og heilt til 19. januar.

Meðan politiskar samráðingar eru um sokallaðar etiskar spurningar, ið sum skilst ikki er óetisk fíggjarlóg, óetisk heilsa ella óetisk fiskivinna, men abortur, kynsskifti og samkyndleiki, sum skulu fáast aftur á rætta etiska partapolitiska eftirlitsleið, so kunnu vit á hesum einasta alment stuðlaða listapalli í landinum uppliva ein íslendskan kvinnuliga fotograf, Hallgerður Hallgrímsdóttir (f.1984), sum hevur haft sex við huldufólki og vættrum og í smálutum lýst í bók, hvussu avgongurnar komu og hvussu sáðgóðskan og -liturin hjá jólavættrunum var. Tað er alt til skjals í bókini Please YoursELF. A Short Guide To Having Sex With Elves in Iceland, sum kom út á jólum í 2005. Bókin, sum er ein av seks hjá Hallgerð, kom rímiligvís í bretsku avísirnar.

Hallgerður, sum hevur havt hópin av framsýningum við landslagsfotolist, er útbúgvin í Göteborg, Glasgow og Reykjavík. Netmiðilin Artquest lýsir hennara avrik sum eitt spæl við fotomiðilinum: "toying with the language of her medium, disrupting perceptions of established Icelandic photography and drawing attention to everyday non-events."

Listasavnið skrivar á heimasíðuni, at innihaldið á framsýningini Less is North er minimalistiskar landslagsfotomyndir. Hóast heitið ikki er logiskt, hevur tað kortini ein poetiskan rætt í mun til innihaldið. Harafturat kemur, at heitið eisini rúmar eini skemtiligari heilsan til tað víðakenda slagorðið Less is More hjá stóra minimalistinum í modernistiskari byggilist, Mies van der Rohe. Hansara útsøgn er seinni vorðin skemtiliga bronglað av yngri arkitektum: Less is a Bore (Robert Venturi) og Yes is More (Bjarke Ingels). Við framsýningini Less is North eru vit aftur við útgangsstøðið, sigur Listasavnið í skemtiligu innbjóðingini.

Umframt verk eftir íslendsku Hallgerður Hallgrímsdóttir, eru eisini fotoverk eftir danska Per Bak Jensen (f.1949), sum er fyrsti fotografur, ið er útbúgvin á Kongaliga Danska Kunstakademinum, og okkara egna Inga Joensen (f.1953), sum er útbúgvin á Danmarks Designskole, og sambært heimasíðuni hjá Listasavninum, er mest virdi fotolistamaðurin í Føroyum. Danski Per Bak Jensen verður á sama staði lýstur sum undangongufólk innan fotolist í Danmark. Teir hava báðir haft hópin av framsýningum og givið út fleiri fotobøkur. Um Inga ber lættliga til at siga, at hann eigur bestu grafisku metingarevni í innlendsku prent- og desain vinnuni.

Innbjóðandi teksturin hjá Listasavninum sigur, at ikki bara eru listafólkini norðurlendsk, men er hetta eisini galdandi fyri teirra myndevni. Øll trý hava eina minimalistiska tilgongd til fotolistina, og júst hon undirstrikar dámin av tilgjørdari mynd heldur enn bara eini veruleikaendurgeving. Samstundis hava tey trý fotolistafólkini teirra persónliga eygleiðingarhátt, og á tann hátt geva verkini á framsýningini hvørjum øðrum við- og mótspæl innan fyri minimalistisku hillina í fotolistini, sigur Listasavnið um framsýningina, sum letur upp fríggjadagin

Summardáar til Elviru eitt valkvøld

Vit leggja summardáar á grøvina hjá Hedvig Jensen og Sixten Sparre. Siður er, at brúðrarnar, ið verða vígdar í hesi kirkju, leggja blómur á grøvina hjá "Elviru", henni, sum aldri fekk eina brúðarbukett. Staðurin er syðst á Fjóni, tí landfast er við brúgv frá Svendborg til oynna Tåsinge, har smábýirnir Vindeby og Troense eru. Her er Landet kirke, sum helst er hin elsta av trimum. Hóast hon er eini fimmhundrað ár ella so eldri, dagar árstalið 1634 og bókstavirnir PSA, sum standa fyri Peder Søffresen Aarhus, ið var prestur her tá kirkjan varð bygd, fram, tá hugt verður upp á tornið.

Men mangar ferðir kendari eru upprunaligu gravsteinarnir hjá danska línudansaranum Hedvig Jensen, sum í sirkushøpi kallaði seg Elvira Madigan, og hinum aðalborna svenska dragonlöjtnanten Sixteen Sparre, ið eru ímyndin av tragiskum kærleika á helslóðarferð, sum amerikansku Bonnie og Clyde eina hálva og enn lógloysari øld seinni, og langt innan Tove Ditlevsen hevði brævkassar í Familie Journal, og tað almenna kundi bjóða terapi og sálarhjálp fyri bráðkomnum ólukkukærleika. Tí varð útgangurin í eini av mest romantisku søgum á okkara leiðum ósvitaligur og lagdur í fasta legu longu í føðingini. Tú kennir, at gravarbakkin verður eins og ein nútíðar lufthavn, har øll møtast og tú støðugt undrast, hvussu tey finna heim, tá kompliseraði ferðadagurin er farin og náttin legst á heimferðina. Á ein pappírslepa hevði 21 ára gamla Hedvig skrivað:

En droppe föll i vattnet, 

förklingade blott sakta.

Och stället där den föll

omringades från krets till krets. 

Vad var det som där föll? 

och var’från kom den?

Det var ett liv blott,

och blott en död som kom

för att vinna sig ett spår.

– – – 

† Nu vilar vattnet åter.

Hedvig

Kirkjan skrivar, at "Elviras Madigans gravsten er af smuk, hvid, italiensk marmor, denne marmor er ikke til at betale i dag, men var efter den tids forhold en mere tarvelig sten. Den er meget medtaget af tiden og tåler ikke vind og vejr. Derfor er begge gravsten nu beskyttet af en metalramme med en glasplade over. Sixten Sparres gravsten er af sort granit bragt ned fra Bohuslän i Sverige. Den har i sin tid fremtrådt meget elegant med bogstaver i bladguld, stenen står nu nyrenoveret med opmalede bogstaver."

Nógv er sagt, sungið, skrivað og eisini filmað um Elviru Madigan og Sixten Sparre. Í 1967 gjørdi svenski leikstjórin Bo Widerberg (1930-1997), altjóða virðislønta filmin, sum tók navn eftir kvinnuliga høvuðspersóninum, Elvira Madigan, við 17 ára gomlu Piu Degermark í leiklutinum, sum eisini umdoypti klaverkonsert nummar 21 hjá Mozart frá 1785, sum varð brúkt í filminum, og helst legði lunnar undir ljóðmyndir hjá easy listening orkesturleiðarum sum James Last, ið komu fram um somu tíð, sum filmurin. 

Í 1999 skrivaði sóknarpresturin á staðnum, Didier Gautier (1939-2012), soleiðis um grøvina, sum so mong vitja: 

"Her begravedes lørdag den 27.juli 1889 linedanserinden Hedvig Jensen, bedre kendt som Elvira Madigan og den svenske dragonløjtnant Sixten Sparre. De var den foregående mandag blevet fundet døde i Nørreskoven efter en dramatisk forsvinden og flugt fra Sverige."

Sami prestur skrivaði eisini um Mayerling Dramaet og knýtti hesa hending til Elviru Madigan og Sixten Sparre:

"Sagen vakte dengang en del opsigt i pressen, også fordi man i januar 1889 havde oplevet Mayerling-dramaet, hvor den østrig-ungarske tronfølger ærkehertug Rudolph og hans elskerinde Marie Vetsera på slottet Mayerling gik i døden sammen. I Svendborg Amtstidende fra den 26. juli 1889 fik en artikel ligefrem overskriften: Vetsera-Dramaet paa Taasinge.

Både lokale aviser og hovedstadspressen bragte i ugerne efter ligfundet i Nørreskoven mange, mere eller mindre rigtige oplysninger om de to døde, deres familie, deres kærlighedshistorie, død og begravelse. Siden blev der stille om dramaet, indtil vort århundrede tog det op igen. Særlig efter fremkomsten af Bo Widerbergs film - med dens mesterligt valgte ledsagemusik fra den langsomme sats af Mozarts klaverkoncert nr 21 i C-dur eksploderede interessen. Busfulde af turister fra Danmark, Tyskland og navnlig Sverige kommer i sommertiden for at se det efterhånden berømte gravsted."

Um høvuðspersónarnar í hendingini, skrivaði danski presturin í 1999 soleiðis: 

"Elvira Madigan: I foråret 1867 rejste et svensk cirkusselskab i det nordlige Tyskland. Det kaldte sig Cirque du Nord, og direktøren hed Jean Gautier. Blandt artisterne i selskabet var i tiden 1866-67 Frederik Peter Jensen og Eleonora Cecilia Christina Olsen. Det var begyndt med at Frederik Jensen var blevet antaget som rytter. Han var engageret i flere år. En dag blev også den smukke unge Eleonora, kaldet Laura, ansat ved Cirque du Nord. Ifølge en plakat fra den tid optrådte hun sandsynligvis både under navnet "Mademoiselle Eleonore" som danserinde og under navnet "Mademoiselle Laura" som parforcerytterske. Den 5.april 1867 holdtes der beneficeforestilling for "Fräulein Laura" under selskabets ophold i Weimar.

Frederik Jensen og Frøken Laura fandt sammen, og resultatet udeblev ikke: Under cirkusopholdet i Mecklenburg-Schwerin blev Eleonora med barn. Efterhånden var det svært for hende at optræde. Hun og Frederik Jensen blev derfor en tid i Flensborg, da cirkus havde optrådt her i efteråret 1867.

Den 4. december 1867 nedkom Eleonora med en køn lille pige, der blev døbt Hedvig Antoinette Isabella Eleonore Jensen. Få år senere synes Hedvigs far at være død, og Eleonora kom med sin datter til andre cirkusselskaber, således det i sin tid kendte foretagende Cirque Francois Loisset, der i slutningen af 1876 kom til Göteborg. Her var den amerikanske artist John Madigan med, og ham sluttede Eleonora/Laura sig til.

Parrets færden de følgende år er ikke godt kendt, men i 1879 grundlagde John Madigan og Laura Olsen i Finland en lille cirkus, som begyndte at rejse i Skandinavien, hvor den til at begynde med ikke vakte større opsigt. Men direktør Madigans steddatter Hedvig Jensen viste sig med tiden, at være et virkeligt aktiv. Hun og en anden plejedatter optrådte sammen på line som: "søstrene Elvira og Gisella Madigan". Københavnerne kunne nyde synet i Tivoli i sommeren 1886. Der blev endda afholdt en ekstraforestilling for den danske kongefamilie. Kong Christian IX belønnede efter forestillingen pigerne med hver sit kors i guld. Korset var ikke en orden, men alligevel! Det var en udmærkelse og af stor reklameværdi for cirkusdirektør Madigan.

Sixten Sparre: Tilhørte en meget gammel svensk adelsfamilie, men han var ikke greve, som det ellers ofte siges i beretningerne om parret. Bengt Edvard Sixten Sparre, som hans fulde navn var, blev født 27.september 1854 som ældste søn af kammerherre Sigge Sparre og dennes hustru Adelaide.

Tilsyneladende uden større ambitioner om, eller evner for en militær karriere kom han i 1873 til Skånska Dragonregementet for at uddannes som officer. Han avancerede kun langsomt og var i juli 1887 blevet løjtnant af anden klasse.

I 1880 var Sixten Sparre blevet gift med komtesse Luitgard Engel Agda Dorotea Adlercreutz fra Vetlanda. Med hende fik han to børn, en søn og en datter, og derfor lever der endnu efterkommere af Sixten Sparre. Ægteskabet forblev dog ikke lykkeligt, og det var vel medvirkende til, at Sixten indlod sig på det håbløse forhold til Elvira Madigan.

Sixten Sparre var vellidt af kammeraterne og var i øvrigt optaget af digtning, skuespil og cirkus. Han kunne lide at skrive og blev avismedarbejder som kommentator til bl.a. teaterstof. Han skrev både højstemt poesi og lejlighedsdigte på bestilling. I Kristiansstad så han da for første gang Elvira Madigan, da cirkus spillede her fra begyndelsen af januar 1888. Sixten skrev om cirkus i sin avis og kom til forestillingerne næsten hver aften. Han var blevet betaget af den dejlige linedanserinde, som han genså under cirkus Madigans ophold i Ljungbyhed i sommeren 1888."

Um ferðina og rýmingina hjá teimum forelskaðu, hon 21 og hann 35, skrivar danski presturin Deter Gautier soleiðis í 1999: 

"Elviras forældre vågede strengt over, at hun ikke fik kontakt med eventuelle tilbedere. De ville ikke have skandale og ikke miste deres stjerneartist. Men de kunne ikke forhindre, at Elvira og Sixten stod i brevveksling gennem en pige, som hver dag gik til posthuset og hentede breve, som Sixten havde skrevet. Derfor kunne parret i hemmelighed planlægge deres flugt fra den grå hverdag.

Den 18.maj 1889 var cirkus Madigan kommet til Sundsvall i Nordsverige. Det var herfra, Elvira en tidlig morgen i juni stak af. Hun sluttede sig til Sixten Sparre, og de tog over Stockholm til Danmark, hvor de begav sig til Svendborg. Her tog de ophold på hotel og indskrev sig som et par på bryllupsrejse."

Gravstenurin yvir prestin, ið jørðfesti tey bæði, sæst undir kirkjuvegginum:

Frá Landet kirke koyra vit til Troense og skriva okkum í goðveðrinum inn á gamla baðihotellið, sum í dag er partur av søguríka ferða- og gistingarmøguleikanum Dansk Kroferie.

Næsti granni er ein handil frá 1881, Storm's Hjørne, sum Christian Storm og dótturin Signe stovnaðu í 1881, og lokalar kvinnur hava drivið síðan 2016. Enn er opið á horninum hjá Storm, har tær opna dyrnar og seta Dannebrog á trappuna hvønn morgun klokkan 9.

Útsýnið hjá søguliga handlinum, hotellinum og øllum í Troense, er seglbátar og fjørðurin.

Eg leiti eftir bátanavninum Elvira, og mín sann um eg ikki finni ein av smáu og lítið prangandi bátunum, sum liggja innast, við júst tí navninum, Elvira, millum Edith og Holmen.

Longur úti eftir bátabrúgvunum, finni eg eksotiskari og meiri prangandi søguskútur sum Rødhætte, ið korresponderar við eini bindingsverkshús longur uppi, Muller og ein søguligan Colin Archer seglbát.

Vit koyra fram við litføgru og vælhildnu grannahúsunum, øll í siðbundnum bindingsverks-stíli, har onkur eru til sølu og ikki eru so ovurhondsdýr, sum eg hevði fryktað fyri. Nakað tað sama sum prísirnir í Havn, eru húsaprisirnir her. Tað sannførir ein morgungranni, sum gongur túr við hundinum, meg um.

Vit, Ólavur og eg, koyra inn í býin Svendborg at síggja barnaheimið hjá Mærsk Mc-Kinney Møller (1913-2012) á Høje Bøge Vej nummar 29. Jú, tey standa enn, og skyggja so fagurliga í biltekjuni.

So er leiðin inn í miðbýin, har vit parkera við Frímuraralosjuna, og ganga hagar samskipanin av filmsútleigarum í Danmark, FAFID, hava stevnu við tí loynligasta av tí besta á filmsskránni, tað er í næstu húsum á Hotel Svendborg, sum Elvira og Sixten á einumsinni skrivaðu seg inn á, og í biografinum Scala, hinumegin veggin á miðbýartorginum, har Dorte Wiedemann, stjóri, tekur ímóti.

Vit hitta bestu filmssambondini í Danmark, tá umræður arthouse film til eina langa vetrarskrá, bæði norðuri og suðuri í Føroyum, Kim Foss frá Camera Film í Keypmannahavn, tær báðar Sofie og Rikke frá Øst for Paradis í Aarhus og Bill Bering frá Katuaq biografinum í Nuuk í Grønlandi, har hann hevur upprunafólkafilmsfestival hvørt ár í september. Virðismikil sambond øll somul.

Kokkurin Claus Holm er um okkum øll, og eina dagin kemur hann við einum burgara á grøna bønum í Krøyers Hava mitt í Svendborg. Afturvið er Sol over Sundet.

Á pisshúsinum standa fýra filmsdullur og meta um avrikið hjá monnunum at raka beint í pissirennuna.

So eru stundir at pakka, tjekka út og koyra heim eftir brúnni um Stórabelt móti Kastrup og Atlantsflogi.

Heimkomin, bíðar arbeiðsdagurin við uppslagi úr Dimmalætting, har tey eru so bjartskygd, at tey halda at vit veljara fara at sita undir hvørjum orðið leygarkvøldið, og fara at skriva úrslitini úr Kringvarpinum, so hvørt tey koma, inn í dagsins Dimmu. Kanska eru tey realistisk í vónini um okkum sum aktivar miðlabrúkarar, akkurát sum í gomlum døgum. Faktiskt hevði eg slept tí vónini, men jú, kanska verður tað so. Á vegginum á arbeiðsplássinum fáa tey meg eisini at velja og at geva eitt boð uppá samgongu. Eg eri pessimistiskur og gevi mínum flokki fimm, vóni seks og droymi um sjey, men skrivi altso fimm, tí tað hevur eingin annar skrivað enn.

So er at finna valstaðin, parkera í sirminum og velja reytt, sum suðringurin segði fyri rætt. Rætt fyri meg er í fyrsta lagi rætti flokkurin og síðan lokalt, hóast valdømið er eitt.

Møti Martini Enok úr grannalagnum, sum gevur mær tað frálíka hugskot at fara oman í Vágsbotn og keypa nýtiknan saltaðan náta til valkvøldið. Tað lukkast. Eg fái upp í posan av náta, keypi drýl og aspargusepli úr danska Lambsfjørðinum í Miklagarði, sum nú letur aftur. Tað er posamatur, ið dugur eitt drúgt valkvøld. Gott val, allir veljarar og valevni!