Leiti eg í orðabókini eftir reservat er svarið friðland, og
víst verður til friðað øki, so sum Indian reservation.
Hjá okkum, sum kunnu finna uppá at fara í inntonkta oppositión,
tá norðurlendskir grannar á friðar- og mennnandi mentafundum kalla okkum og
hini bæði minnimentu londini "de selvstyrende områder", at vit fáa tað at klinga av
heilt serligum trælastáli, nakað sum botnurin í karibisku stáltrummunum, tá norðbúgvin,
sum jú kristnaði okkum, gevur okkum hetta spjaldramerki, sum í friðlandinum er
sjálvlýsandi, ikki minst í myrkri.
Reservat.
Ella ”de tre självstyrande områdena Grönland, Färöarna och
Åland”, sum almenna norðurlendska samstarvið sigur og skrivar í skjølum. Ikki
lond, men umráði, territorium, innhegnað gerði, sum í reservat.
Annan vegin kunnu vit seta okkum afturá í heimligu
velurstovuni, og takka okkara góðu grannum fyri, at verða so væl viðfarin, at
vit ikki hava mist mál og mentan til enskt, hóast vit ongan heimarætt hava til
nakað sum helst, ella vit hinvegin kunnu fara í hernað, og krevja okkara ósagda
rætt, sum eingin verandi flokkur stuðlar okkum í, tí vit í útryðjuni enn liva
sum í Charley Pride sanginum frá 1967: In the middle of nowhere.
Øll vita, hvat tað snýr seg um, men eingin ger nakað við
tað.
Tað er á hesum markamóti, at vit hitta týdningarmesta
søgulutin, snarið og snúningsdepilin, í nýggju donsku Netflixsøguni Reservatet,
sum nú gongur í seks avmáldum pørtum, góðan hálvan tíma hvør.
Perfekt doserað til kaffið eitt sunnukvøld í mai, eftir at Kringvarpið
hevur sent okkum morgunlestur, kirkjugang, prát við prestar, útlegging av
skriftini og fríkirkjusending við andaligum sangi úr egnari meinigheit, sum vit
ikki kunnu liva uttan. Vissuliga fær man nakað fyri andans pening í Føroyum.
Fyrrárið fekk danski filmurin Viften, sum viðgjørdi donsku
trælatíðina í Vesturindia norðurlendsku filmsvirðislønina. Síðan hava bæði
spæli- og heimildarfilmar floymt út á danska marknaðin, sum vit ótolin taka til
okkara sum Guds einastu signaðu gávu, um ta óunnuligu tíðina við harðrendum
trælahaldi og -handili, sum fyrr valdaði har í landinum, og so langt sum
kongur, kirkja og klingandi mynt ráddi. Og mín sann um ikki Grønland kom upp at
blása eisini.
Í 2005 fekk Per Fly (f.1960), helst fremsti meistari at lýsa
nútíðar danska stættasamfelagið á filmi, somu norðurlendsku virðisløn. Tað var
við Bænken í 2000 at hann fór undir eitt sjálvstøðugt tríparta verk uttan íhald
at lýsa landið í hesum ljósið og karmi, danska stættasamfelagið.
Tí er hann helst besti leikstjóri at velja, tá Ingeborg
Topsøe (f.1985) hevði skrivað søguna Reservatet til Netflix.
Og hvør er so snúningsásurin í hesum nýggja Netflixverki?
Jú, tað eru filipinskar au pair gentir, sum ensk-føroyska
orðabókin hevur greiðasta svar uppá, hvat er. Tað er kvinna ”sum ger alt
vanligt húsarbeiði fyri innivist, mat og lummapening”. Halda vit sama heitið,
au pair, saman við franska stagiaire, síggja vit ta stættarligu avmarking, fyri
ikki at siga orðaliga verbalreservat og friðøki, sum franska yvirstættarorðið
tilskilar sær at hava og fáa um kvinnuna, sum er: ”sjálvboðin, ein, ið er í
óløntari starvsvenjing, t.d.læknastudentur, sum í sambandi við útbúgvingina arbeiðir
fyri onga løn á sjúkrahúsi”. Henda ólønta er á veg upp eftir samfelagsstiganum,
meðan hin, kvinna er tað í øllum førum, er á veg út í eitt tvey ára
ongamannaland, so dánt fyri egið uppihald í tí fremmanda. Og neyvan er tað tí,
at tær virknu, hin filipinska og føroyska, hava valt tað sjálvar. Heldur er tað
samfelagið og uppfostrandi stættabaksýnið, sum hevur kroyst tær inn í hesar
kassar, og síðan fáa nakrar løgasteinar at traðka og byggja á í framhaldandi
lívsleiðini, so sum stættin fyriskipaði og -játtaði.
Hetta er kjarnin.
Au-pair skipanin í Danmark, sum í samtíðarfilminum er
grundarstøðið undir vælferðini í Hellerup, nú vøkru konurnar, sum Francoise
Ozon kallaði Potiche (2010), postalín vasi, tá Catherine Deneuve tekur
stjórasessin á verksmiðjuni eftir at maðurin fær heilabløðing, og á donskum fær
heitið Trofæ-fruen. Onkur skal passa børnini.
Henda gerandisliga og lagaliga innføring í
marglætisumhvørvið hjá teim søguliga ríku í øðrum húsinum, og teim nýríku í næsta
grannahúsi, alt samalt í somu gøtu, er karmurin um Hellerupkrimisøguna
Reservatet.
Eitt gott støði, sum beinanvegin skapar identifikatión,
hóast krimisøgan, tí tað er tað, ein krimisøga, nokk so skjótt gjarar út við ábendingum
og sporum, ið ofta eru gaslighting millum mann og konu, sum í eini ordiligari
krimisøgu, har vit ikki vita fyri vist, hvør fíggindin, tíansheldur
illgerðarmaðurin ella -konan, tað kann vissuliga verða bæði, er ella eru.
Men er tað bara har, í teim etableraðu parløgunum í báðum
ríkmannahúsunum, at vit skulu leita eftir tí seka, tá filipinska húshjálpin,
Ruby, er horvin, og høvuðspersonurin og protagonisturin, Cecilie, burdi havt vitað betur og gjørt
eftir teirri vitan, hon av fyrstan tíð fekk, og seinni aftur er um at fáa frá
soninum, Viggo?
Hon gjørdi einki, og nú rullar søgan seg út, fyrst móti
manninum, Mike, síðan um alt Hellerup, hjá loyndarfullum grannum, hjá
løgregluni, har hin litta Aicha, er krimileiðari, í avdúkandi pressuni, á
nevndarfundi í milliardafyritøkuni hjá grannanum, Rasmus, sum hóast hann er
eitt yvirklassasvín, fyri at verða í vanliga orðalagnum, er ein hjálpartreingjandi
stjóri, við eini konu, ið við stuttskygdum egosentrisiteti alla tíðina dregur
avbjóðingar omanyvir seg, og so hin lógarkøni 11 millióna advokaturin, áðurnevndi
Mike, ið ikki altíð hevur hildið gøtuna beina og reina, men yvirfyri konuni,
Cecilie, hevur tikið annað skinn um bak, fyrst og fremst við at leggja
ryggjaleysa lívið um, og síðan fáa sær góða útbúgving.
Virðiligir persónar, allir í skurvutum fráljósi.
Fyri ikki um at tala, tá flokslærarin í dannandi skúlanum tekur
fartelefonirnar hjá næmingunum, sum vanligt er, tá tímin byrjar, men Viggo bara
situr og starir í hana, telefonina. Hvat er tað hann sær?
Henda vegin verður partssøgan løgd út fyri foreldrunum í
skúlanum.
Nú kemur gongd á søguna, sum grípur í enn ein realistiskan
trupulleika, the manosphere, sum vit beint nú hava tráelt í fýraparts Netflixfilminum,
Adolescence.
Upp móti hesum køldu verðsligu gadgetstýrdu døgum, fáa vit innlit í katólskt religiøsu savningarmentanina hjá filipinsku gestakonunum, ja hald tær fast, gestakonunum, og hvussu tær við einglaljóði syngja gudddómliga danskar háskúlasangir. Vakrari verður tað ikki. Men tær eru næstan einsamallar, at eiga vakruleikan í hesi stilført grimu krimisøgu, har kvinnuligt tunglyndi eftir føðing eisini er eitt frásøguelement.
Løgini eru mong og vælkomponerað í hesi framúr Netflixkrimirøð
úr stættarsamfelagnum í Hellerup. Heldur enn flashy og ágangandi, sum ofta er, eru
filmspartarnir lagaligir, eins og vitjanin í kolonialistiska, sum sagt verður, býarpartinum í
Danmark, har allir endar verða knýttir og lagdir alment á blik í borgarliga
heimasjónvarpinum hjá mær sjálvum í eini sjáldsama væleydnaðari meinings- og
kjakgevandi heild.
Ein
vælinnballað, sum í convoluted, søga.
Eftir at
hava sæð hesa donsku Netflixrøð á tamp, fái eg tann tanka, hvørt føroyskur
filmsstuðul ikki í størri mun, eitt tíðarbil í hvussu er, burdi verið lagdur út til at menna sjónvarpsrøðir, sum úr samtíðini taka fyri sær í vina- og arbeiðstænastum millum rík og fátæk, hvussu samlívið er millum mann og kvinnu í maktfulkomnum grannahúsum, hvussu dreingirnir hava tað í skúlanum og hvar tey, ið hava føroyskt sum annaðmál hittast og savnast.
Reservatet
verður viðmæld øllum við áhuga fyri krimisjangruni at síggja, eins og teim, ið hava
minsta áhuga at skoða niður í avgrundsdýpið, sum er millum okkum og viðurskiftini
hjá tilflytarum, ið ikki hava norðurlendska bakgrund - og so tann ófyrigeviligi
spurnartankin: eru teirra viðurskifti í jarðslignum donskum kjallarum,
nakað petti annarleiðis enn í trælatíðini, sum nú eisini verður dokumenterað á
spælifilmi eins og í heimildarfilmi?
Við hesum avtónandi spurningi í moll vil eg enda mítt greiða viðmæli og ummæli av krimirøðini Reservatet. Hana eigur tú at síggja!
